U Z. Eliserio

by U Z. Eliserio

translated by Orland Solis

1

Alas-kwatro na sang naghigda si Matthew. Naghampang lamang sia sang Everquest 2 sa bilog nga adlaw sang Dominggo. Indi sini luyag nga paminsaron ang nahanungod kay Errold. Patay na ini.  Indi na sini luyag paminsaron kon nangin mabuot bala ini nga bumulutho, ukon iya na nga nangin abyan.

Bug-os nga 2010 na sia ginamalas. Enero, sang nagbulagay sila sang iya tatlo na ka tuig nga kahagugma. Pebrero, nahibaluan nga may ara sia sang gallstones. Marso, nahibaluan nga indi epektibo ang bulong kag kinahanglan na sini magpa-opera.

Maayo na tani ang panugod sang Abril. Nakagwa na sia sa hospital. Kuhaon na niya ang nabilin nga anom ka units para sa iya MA. Kag iya na gid man nahulam ang credit card sang iya magulang nga babaye kag naka-subscribe na sang isa ka tuig sa WoW. Apang iya nasayran ang nahanungod kay Errold. Sa Facebook. May ara pa sang nag-like sa balita nga patay na ini. Basi ang abi isa ka lahog. Basi.

Nagadamgo sia nga ara sia liwat sa ospital. Apang indi tungod sa iya operasyon sa gallstones. Isa kuno sia ka buang, nagapakuno-kuno nga isa ka hangaway. Ginpukaw si Matthew sang alarm sang iya cellphone. Alas-syete na. Iya ini ginpatay, indi lamang ang snooze. Wala sia anay nagbangon tungod may isa pa sia ka cellphone nga nakatakna nga mag-alarm karon sa alas-syete y medya. 

Alas otso sang namarasmasan sia. Iya ginbuksan ang iya mga cellphone. Lunsay patay. Daw masuka kag nagapanimaho sang sip-on ang iya ginhawa, iya ginpatay ang electric Fan kag nagbangon. Indi pares ang tsinelas nga iya nasuksok, apang wala sini gin-ilisan. Iya ginkuha ang iya tualya kag naggwa sa iya hulot-tulugan.

Naabtan ang niya ang amay sa kusina. Nagapiyong ini, kag naga-uyat sang naga-ice pa nga manok. Nag-ubo si Matthew.

Nagmuklat ang mga mata sang amay. Nagtango sila sa isa kag isa. Ginbutang sang iya amay ang manok sa isa ka yahong nga may tubig kag ginbilin sa lababo. Nagpangalimog si Matthew. Sang una wala sia nagapangalimog, nagakaon lamang sia sang Skyflakes ukon Marie indi gani ubas agud madula ang sabor sang laway sa iya baba. Subong, indi lamang tubig ang iya ginapangalimog kundi Bactidol.  Padayon sa gihapon nga nagadugo ang iya alingagngag.

Wala untat ang iya pagpanupla, pangalimog nga pangalimog. Iya naubos ang isa ka baso nga tubig nga may lakot nga Bactidol antes madula ang duag pula sa iya ginadupla. Nagpanghimuta sia kag nagsulod sa banyo.

Nagbasa sia sang Camera Lucida samtang nagapamus-on. Nadagdag niya ini. Ikalima na ini nga higayon nga iya nadagdag ang libro sa salog sang banyo. Malip-ot lamang ini, apang daw indi pa gihapon niya matapos basahon. Iya ini ginpulot kag gintrapohan sang tissue kag ginbalik sa tupad sang mga basiyo nga botelya sang shampoo.

Iya ginbuksan ang water heater, nag-isip tubtob 30, kag amo ang pag-abri sang shower. Nag-uba sia sang bayo.

Iya ginkuha ang habon. Madugay na nga nadula ang katol-katol sa iya mga bati-is nga gintuna-an sang iya paggamit sang sulphur soap, apang tungod naandan na sini ang baho, padayon sia nga nagagamit sang Dr. Kaufmann. Naham-ot sia sa Aleman nga ngalan apang nawong sang Tsino ang sa pasayod sini.

Wala sia nagapanghabon sa iya nawong, bisan sadtong ordinaryo lang nga habon ang iya gina-usar. Sa iya pagkahibalo, bisan ano nga sahi sang habon, malain gid sa nawong. Hayskul sia sang ginsuguran ang ini nga tradisyon. Talagsa lamang sia natubu-an sang punggod.

May nagasiling nga dapat ininit nga tubig ang gamiton bag-o magpanghabon, kag mabugnaw naman kon magpamunlaw. Pang-abri kag pang-sira sang mga buhobuho sang panit. Wala diri nagapati si Matthew. Isa ini sa ila gin-awayan sang iya ex.

Nalingaw sia sa mainit nga shower. Sadtong bata pa sia, wala sila sing shower. Kabo lamang ang iya ginagamit magpaligo, kag mabugnaw nga tubig ang iya gina-usar tungod sa ginatamad sia sa pag-init sang tubig sa takuri. Sadto madasig lang sia magpaligo. Subong, tungod manami sa pamatyagan, nagalab-ot na sia sang kapin isa ka oras. Ang malain diri, madasig maubos ang iya habon, nga iya ginagamit man sa pagpangluggod.

Madulom ang salaming sa banyo kag nag-awas naman ang tubig sa pwertahan sang sia ang naggwa. Ginsug-alaw sang baho sang sunog nga manok ang iya ilong. Hungod ini. Tungod sa katigulangon sang amay, masami nga hilaw ang luto sini. Sang iya ini ginmuno sadto, naglalisay sila. May edad na si Matthew, apang ginalutuan pa sia sa gihapon sang iya amay. Gani may ara sila sang kasugtanan. Hungod sini nga sunugon ang manok agud indi sia mapakaon sang hilaw nga manok.

Sa hulot, mahinay ang iya nga pag-ilis. Malaba ang iya ritwal. Ang pinakaimportante nga bahin amo ang iya pagbanyos sang balanyos para sa iya katol gikan sa hita panaog sa iya mga bati-is. Lain ini sangsa katol-katol sadto sa iya ti-il nga nabulong na sang sulphur soap. Ang sa hita sini nagabalik-balik. “Ari na naman,” hutik sini. Iya ginabasol ang tig-ilinit, nagakamang ang mga iras bisan sa ila halayan. Amo ina ang iya pakot, tungod talagsa lamang sia naga-agum sang mga katol sadtong nagabinaha pa.

Nagapulupanguy-ab ini samtang ginahipid ang unod sang bag. Una nga adlaw sang iya klase. Kuntani subong nagapangaway sia sang mga bumulutho nga naulihi sang sulod. Ugaling nagakinahanglan nga magpakabuot sia tungod sia subong ang bumulutho. Naglantaw ini sa iya cellphone, alas otso kinse na. Nagsuksok sia sang sapatos kag nagpadulong sa kusina.

Ato didto ang iya manok, nagaaso-aso, kaupod sang mabugnaw nga kan-on. Nagtimo sia samtang naga-text. Trienta pa ang iya balanse. Nagkuha sia sang isa ka lata sang Coke gikan sa ref.

“Aga pa,” muno sang iya amay. Nagapungko ini sa atubangan sang wala naga-andar nga tv.

“Namit mo,” ang sabat ni Matthew.

“Hapit ka anay kay Nanay mo bag-o ka maglakat.”

Naglab-ok sia sang Coke kag nagtig-ab. Namit gid. “Adlaw na ko.”

“Bilog nga gab-i ka niya nga ginatawag.”

Gindasok ni Matthew ang manok kag ang kan-on sa iya baba. Duha pa ka lag-ok kag naubos na ang Coke. Nagpanghulong-hulong sia kon kinahanglan pa nga magbukas sia sang isa pa ka lata. Nagpadulong na lamang sia sa hulot sang iya mga ginikanan. 

Madulom ini apang saulado niya ang pasikot-sikot sang mga butang. Ang dako nga aparador nga katapusan nga ginpasad sang iya amay agud ihatag sa iya iloy antes ini nagdulog sa pagpamanday. Ang siya nga tiyogtiyog nga iya ginbakal nga naga-atubang sa malapad nga tv nga ginbakal sang iya magulang nga lalaki. Kag ang malapad nga kama gikan sa iya lolo nga wala gid ginabilin sang ila pamilya sa apat ka beses nila nga pagbalhin-balhin sang balay sa sulod sang tatlo ka dekada. 

Kag ang uloyatan nga salsalon sa isa ka bahin. Nagpadulong sia sa amo nga bahin. Iya ginpalupaltog ang salsalon nga takop. May mahinay nga lagabong. Ukon tingog ato sang iya iloy? Sadtong gamay pa si Matthew, nagahandum ini sang silong sa idalom sang balay. Kaangay sang sa mga Amerikano sa Sweet Dreams kag komiks sang Archie. Wala sia nagdahum nga sang nagsugod sia sa pagtudlo makapatukod gid man sila sang silong diri sa katapusan nga balay – katapusan, ang hambal sang iya iloy – nga ila sayluhan.

Apang indi ini iya. Para ini sa iya iloy. Indi na sini luyag pa nga maggwa sugod sang napatyan ini sang bumulutho sa elementarya nga iya ginatudluan. Sa buluthuan nga ini nagbutho tubtub Grade 5 is Matthew. Sa buluthuan nga ini nagtudlo sang kapin trienta ka tuig ang iya iloy. Masami ini nga may ginasagod nga bumulutho. Kabulig sa pagpanglimpyo sa hulot-tulun-an, manugpanas sang blackboard, kabulig sa pagpanghakwat sang mga bandeha kon oras na sang tigpalamahaw. Ang katapusan nga ginsagod sang iya iloy, sa squatters’ area nagapuyo. Masami ini nagapamalibad sa ginahatag nga tinapay sang manunudlo. Luyag lamang niya kuno nga magbulig amo nga nagahulat ini pagkatapos sang klase. Nabungguan ini sang tren sang madagdag sa dyip nga iya ginakabitan. Kon Sabado kag Domingo nagalibod ini sang sigarilyo. Luyag ni Matthew nga magpusnga sa tagsa madumduman niya ang wala damil nga sugilanon.

Ugaling kay matuod ini, kag ginbuang sini ang iya iloy.

Iya ginbutong ang uloyatan kag gin-alsa ang takop. Nakahibalo sia nga may iban pa nga alagyan sang hangin pasulod sa silong – buang ang iya iloy, apang kinahanglan sini gihapon magginhawa – apang wala sia nakahibalo kon sa diin nahamtang ang isa ka alagyan sa idalom sang ila balay. Makabuluang. Kon hinali magluntad ang sunog, mahimo gid nga mangin kaangay sang manok nga iya ginakaon ang iya iloy. Ginpasiga sini ang suga sa tupad sang hagdanan, kag nagpanaog. “Ma?” nakapila sia ka tikang.

“Patya ang suga!”

“Ma…”

‘Patya ang suga!”

Nagginhawa sang madalom si Matthew, ginpatay ang suga, kag ginpaggwa ang iya cellphone.

“Patya man ina!”

“Basi madusmo ko.”

Nag-ngurob ini. Daw ido nga ginapangapinan ang iya mga kabataan, ukon ang pagkaon. “Sige. Sige ina, mahimo nga indi pagpatyon.”

“Salamat.” Malapit na sia. Mahumot sang bulak sa palibot. Bag-ong ligo ang iya iloy. May banyo sa ila silong, may ref kag kama. Sa siya nga tumbatumba ini nagapungko. Basi indi ini buang? Indi bala nga iya man handum sang una nga magpalayo sa kalibutan sang mga tawo, magpangalipay na lamang kag magpabilin nga naga-isahanon?

Ginbag-o ni Mean ang iya pagtan-aw. Si Mean, ang nobya sini sadto. Ang iya nga ex. Ang iya kabuhi.

Nagbisa si Matthew. “Kamusta ka na, Ma? Kinahanglan ko magdali ha?”

“Patay na ang sultero.”

“Ma?” Gin-guyod niya ang isa ka siya gikan sa may pader kag nagpungko sa atubangan sang iya iloy. ‘Buhi pa ako, Ma.”

“Indi ako pag-amuha sina. Buang ako, indi hangag.”

Naglamho si Matthew. “Huo, patay na ang sultero.”

“Kon amo nakahibalo ka na sang kinahanglan mo nga himuon.”

“Ginahimo ko, Ma.”

“Butigon.” Naghana ini nga magtindog, gali kay mabaylo lang sang plastada sa pagpungko. Padayon ang pag-uyauya sini sa iya siya nga tumbatumba. “Nakahibalo ka naman sang buot-silingon sini tanan.”

“Wala ako sing hinalung-ong, Ma. Wala man napat-od kon sia gid man ang imo ginaha–”

“Nakahibalo ka sang kamatuoran!”

Nakahibalo si Matthew. Nakita sang iya iloy ang palaabuton. Ang kamatayon ni Errold, kon si Errold ang sultero, ang isa sa mga patima-an. Apang indi sia anay maluyag nga panumdumon ang kaangtanan sang mga ini. Madamo pa sang iban nga patima-an antes maglala ang kahimtangan. Indi man sia kaangay ni Noah ukon ni Joan of Arc ukon sin-o nga makagagahom, indi man diwata ang iya iloy. Apang lima ka tuig na ini nga nagapuyo sa silong. Lima ka tuig na ini nga nagasinggit sang kon ano nga mga makatilingala, kon ano nga mga makakulogmat ang maga-abot. Sang una wala sing may nagapati kon indi ang iya amay. Apang sang napatay ang iya kamanghuran nga utod, nagsugod sa pagpamati si Matthew. Iya ginpangsulat ang ginahambal sang iya iloy. Ini ang naghambal nga iya makilala si Mean, kag bayaan sia sini. Masami sia nga nagasalig nga may bag-o nga igahambal ang iya iloy nahanungod sa pagbalik sang iya sadto kahagugma sa iya kabuhi. Ugaling, sulit-sulit lang ang kumod sini nahanungod sa mga patima-an.

“Hibalo-a, Matthew.”

“Ma?”

“Hibalo-a kon sia gid man ukon indi ang sultero. Kon huo, himu-a ang nahibal’an mo nga dapat himuon.”

“Ma, indi ako pulis.”

“Hibalo-a, Matthew. Hibalo-a kon sin-o ang nagpatay sa imo abyan. Dira mo lang mapat-od kon sia gid man ukon indi ang sultero. Hibal’a.”

“Apang, Ma…”

“Lakat na. Alas nwebe na. Maulihi ka na.” Naghunos ini sang isa ka gatos gikan sa iya dughan. “Plete mo. Sakay ka sa taxi.”

Ginkuha ni Matthew ang kwarta. Nagtindog sia, kag naghalok sa guya sang iloy. “Malakat na ako.” Madasig ang iya pagsaka sa hagdanan. Dyutayan lang sia makasandad. May nabati-an sia, lagapok sang iya kuntani pagkadagdag ukon kadlaw sang iya iloy? Tani ang ulihi. Madugay na ini nga wala makakadlaw.

Sa hulot sang iya mga ginikanan, iya ginbalik ang takop sang alagyan. Naggwa sia, ginbilin ang isa ka gatos sa lamesa sa ila nga sala. Naga-andar ang tv. Sa kamape, nagakatulog ang iya amay.

Malinong sini nga ginsirado ang pwertahan kag naglakat.

Sang naggwa ini sa ila kudal ginsug-alaw sia sang isa ka hitabo gikan sa iya kahapon. Duha ka bata nga ginahampangan ang doorbell. Sa balay nga ila ginhalinan, duha man ang iya nadakpan, ginasabad – iya napat-od sa iya paminsaron – ang iya nagakatulog nga mga ginikanan. Iya sila ginpalapitan, nagdalagan ang isa apang maisog ang abyan. Nagpabilin ang bata, mga siyam ukon onse ka tuig ang pang-edaron sini, sa ila nga doorbell. Nagangirit ini, guba ang isa sa mga ngipon. Ang itom nga nagsimpon sa nagakuray nga mga puti. Gintum-ok sang bata ang doorbell kag ginsumbag ni Matthew ang ila nga kudal.

Ang bata kuntani ang iya tapungulon. Nagbag-o ang iya desisyon samtang nagalupad ang iya inumol. Naghibi ang bata bisan pa wala ini naigo. Naghubag ang mga tudlo ni Matthew, kag tatlo ka adlaw pagkatapos sang hitabo ginpa-barangay sia sang nanay sang bata. Iya gintapungol ang amo nga babaye. Isa sa mga rason kon ngaa kinahanglan nila magsaylo.

Wala sini ginsapak ang duha ka nagahampang nga bata. Kilala niya ang nagapuyo sa balay nga gina-abusaran sang duha. Duha ka sultero ang naga-arkila sa duha ka panalgan nga balay. Isa ka beses sa tagsa ka bulan naga-videoke ang mga ini, kag masami nagalab-ot sa karsada ang ila pag-ininom.

Maayo pa nga iya na lamang updan ang iya iloy sa silong. Malayo sa mga kabataan, malayo sa mga palahubog. Malayo sa kalibutan sang mga tawo. 

Nagliko sia sa wala nga bahin pasulod sa Scout Reyes. Malawig ini nga pagpanglakaton padulong sa paradahan sang dyip nga magadala sa iya sa Pantranco. Jasmin ang una nga bangga, kon sa diin madamo sang mga nagapanahor sa balay nanday Tiyoy Efren. Nakahampang na didto sang pusoy dos si Matthew, gin-upod sia sang iya pakaisa nga nalubong sa utang. Ang ika-duha nga bangga amo ang Magnolia, sa bangga nga ini nagapuyo ang iya pakaisa, nga tatlo ka bulan na nga wala sini nakita, ang rason kon ngaa nagaduko na lamang sia sa tagsa ka ti-on nga iya masugata sanday Tiyoy Efren kag ang iban nga mga tahor. May ginkawat kuno ini sa panahoran. Ang ika-tatlo nga bangga amo ang Scout Chuatoco, kon sa diin may ilegal nga kalan-an nga wala sing may nagreklamo bangud diri nagakaon ang mga drayber sang taxi, diri madasig nga makasakay sang taxi.

Maagihan ni Matthew ang anay squatters’ area nga subong nangin paradahan sang eskwelahan sang elementarya sa Barangay Roxas. Iya man malabayan ang HQ sang MMDA. Subong nga adlaw may patay nga kuring pila lamang ka metro gikan sa ginahukmongan sang mga bantay-trapiko. Ginapalibutan nila ang isa ka nagasakay sa motorsiklo.

Padayon lamang ang tanan pati ang kagahod. Ara ang Let’s, kalan-an sa tupad sang HQ, kalan-an sang mga MMDA, sang mga empleyado sang Post Office, kag sang mga drayber sang Roxas-Recto. Sadto may mga Roxas-Gastambide nga dyip, ang hambal sang pakaisa ni Matthew, apang subong nagaisahanon na lamang ang may kaangay nga prangkisa. Wala gid sini nakita ang katapusan nga unicorn humalin pa sang una, apang iya ginsa-ad sa iya kaugalingon nga kon sa ulihi, kon mag-abot ang ti-on nga iya ini masug-alaw, bisan sa diin pa sia padulong, bisan ano pa ka bug-at ang iya ginadala, iya kalimtan ang mga tinutuyo sa amo nga adlaw agud lamang makasakay. Luyag sini nga makita kon ano nga sahi sang lugar ang Gastambide. 

Subong nakaabot na sia sa Roces. Diri sia magahulat sang dyip padulong sa Pantraco, kon sa diin sia magasakay sang UP-Pantranco. Iya ginpagwa ang iya cellphone.

Alas nwebe na.

Naglabay ang isa ka dyip. Ginparahan ni Matthew ang taxi nga nagasunod diri.

Alas nwebe-bente sia nakalab-ot sa UP. Siento dyes pesos ang plete. Wala na ginkambyohan sang drayber ang iya ginhatag nga siento bente pesos. Nanaog sia sa Shopping Center. Tig-ilinit, MA ang klase, mabuot kag indi kinaandan ang iya manunudlo, kag sa balay sini sa UP hiwaton ang ila nga klase. 

Pila ka ido ang nagtaghol sa iya, apang wala sing bisan isa nga naglaot, nagabalhas sia nga nalab-ot tungod sa kainit ang una sa iya duha ka klase sadto nga adlaw. Ginbugno sia sang isa ka pamilyar nga nawong.

2

Wala pa sa gihapon sang tulog si Matthew, apang indi na ang patay nga abyan ang rason. Nagbalikanay-nga-daw-wala sila ni Mean.

Indi sia makapati sa iya de-buenas. Nagsugod na gali nga mag-MA ang babaye, kag hungod nga nagpalista sa klase man ni Matthew tungod luyag sang babaye nga mangin kabutho ini.

Mas indi mapatihan ang kamalasan ni Mean. Apat ka semana pa lamang ini sa una nga obra sang ginpahalin tungod ginkaayo ang gramatika sang Editor-in-Chief. Pila ka bulan nga pabaya ini sa ila balay, apang nakabawi kag nakasulod sa isa ka raket sa isa ka website. Nabase sa UK indi kaangay sang lokal nga iya una nasudlan, amo nga mas dako ang sweldo. Nakasupot ini kag nagdesisyon nga magsulod sa gradwado nga pagtulun-an, kag nakapangabuhi naman malayo sa mga mapiguson nga ginikanan. Na-dissolve ang kompanya isa ka adlaw antes magsugod ang summer nga klase sini.

Amo ini ang ila gin-istoryahan samtang ara sa klase. Pagkatapos, wala nagsulod sa iya madasun nga klase si Matthew agud nga makalagaw sila sa mall. Ang ila naman nagligad ang ila gin-istoryahan samtang nagalibot sila sa Cyberzone kag sang magkaon sa Jollibee.

Pag-abot sang gab-i, nanghagad agud mag-inom si Mean. Sadto, lunsay wala sila naga-inom. Nangin lunsay palahubog sila sang nagbulagay. Nag-untat na si Matthew, apang pwerte pa sa gihapon si Mean, ilabi na kon San Miguel. “Naghambal na ako nga indi light,” ang hambal sini sa waiter, “ano pamatyagan mo samon mahuyugon sa light? Mapahubog kami, indi kami sang light!”

Tagduha ka botelya ang ginakuha sini. “Ako ang mainom para sa imo,” hambal ni Mean. Kag amo yadto ang kabangdanan kon ngaa sa balay ni Matthew sila nagpauli.

“Wala ini a,” hutik ni Mean samtang ara sa iya tupad. Ginakagat sini ang iya dalunggan. “Wala ini a.” Ikaduha nga adlaw sang klase. Nagsulod sila kon sa diin sila magkabutho, kag wala liwat nagsulod si Matthew sa iya dapat ikaduha nga klase. Nagpauli sila, udtong adlaw.

“Wala ka gihapon nagabag-o,” ang hambal ni Mean pagkatapos ni Matthew. “Pila lang ato ka segundos?  Nakalab-ot ayhan isa ka minuto?” Antes pa makapangayo sang pasaylo si Matthew, gindapat na ni Mean ang bibig sini sa bibig sang lalaki. 

Bilog nga hapon nga tulog si Mean. Sang una matunog pa ini kon maghuragok. Apang subong indi na. Daw wala na nagagiho ang dughan sini sa pagginhawa samtang nagakatulog. Kinahanglan pa nga itaya ni Matthew ang salaming sang iPod Touch sa ilong sini agud mapiho nga nagaginhawa pa ang babaye.

Nagpaligo sia. Sa iya paggwa sa shower, ginsug-alaw sia sang iya amay. “Tubtub san-o ang babaye nga ina diri?”

“Indi sia babaye, si Mean ina, kilala mo na na sia sang pila ka tuig.”

“Indi sia babaye?”

“Indi sia ya iya babaye lang.” Ginpahid ni Matthew ang mga kamot sa tualya, kag gin-agbayan sa abaga ang iya amay. “Pabay’e lang anay. Wala na sia inugbayad sa arkila. Alangan man nga mabalik na sia sa iya mga ginikanan. Nakahibalo ka naman sang iya sugilanon nahanungod didto.”

Ginpatay sang amay sini ang suga sa banyo. “Wala man problema sa akon ang iya pagtinir diri. Ang sa akon lang, kon mahimo inyo lang hagan-haganon ang kagahud. Kag kon mahimo, iya ihaboy ang mga tissue kag cotton buds nga iya gingamit indi kay iya lang ihal-id sa tangke sang basin.

“Hambalon ko sia.”

“Kag kuntani indi kamo magpatama sang gahud. Nagakabati-an sang mga kaingud. Kag sang imo iloy.”

Dasun patyon gid sila sang mga squatter nga ato. May mataas sila nga kudal, masami nga ginakandadohan nila ang ila pwertahan, ara naman sa sulod sang kabalayan ang mga criminal. “Sige, sige, magapasonata nalang ako sang matunog agud indi kami mabati-an.”

“Kag indi mo gani pag-ipagamit atong Mane and Tail, akon ato.”

Nagakurog na si Matthew. “Palihog nalang ko lista, mailis pa ko.”

“Sige. Ibilin ko lang sa lamesa sa kusina.”

Sa hulot, mahamuok nga nagakatulog si Mean. Malinong nga nag-ilis si Matthew. Paggwa, natalupangdan sini ang amay nga may gina-uyatan nga papel kag bolpen. Masobra isa ka dosena ang nalista sini. “Duha ka adlaw pa man lang sia diri.”

“Abaw pamangkuta ang imo babaye kon may ginhimu-himo ako diri.”

“Annie, Annie, indi babaye.”

“Abaw pamangkuta ang imo ani kon may ginhimu-himo ako diri.”

“Nagalahog ka, Pa?”

“Kon nagalahog ako, hulaton ko nga ikaw na mismo ang magkumod, tapos ihambal

ko, ‘Ihambal na sa imo ani nga kalbo.’” Nag-utoy-utoy kadlaw ang iya amay. Malawig. Nag-untat lang ini sang may nabati-an nga ragingring gikan sa silong sa idalom sang ila balay. Patima-an ato sang iya iloy. “Duha ka gab-i na ang huni nga ina. Kuntani lang, indi man kamo maggahod.”

Nangalot na lamang si Matthew kag nagbalik sa iya hulot. Iya naabtan nga nagapungko sa atubang sang kompyuter si Mean. Nagakusmod ini sa iya.

“Nabati-an mo tanan?”

Wala ini nagsabat. Ginpaandar lang sini ang VLC Player, ginpili ang folder sang The Ring Cycle kag ginpatunogan tubtob 200%. Ginhalokan sini si Matthew.

Wala na sila nakakaon sing panihapon. Wala gilayon na-gwaan si Matthew sa iya ikatlo nga pagsulod.

Nagtulog sila matapos sadto, nagatungtong ang iya wala nga bati-is sa mga paa ni Mean, ang too nga kamot sini ang ara sa idalom sang liog ni Mean. 

Ginpukaw sia sang pagbiring sang iya mga tiil. Kaangay sadto, nagmuklat sia, naghiwod, nahibal-an nga may indi amo sa ginahimo, kag magasugod ang pagkurog. Ang iya una nga napinsaran amo ang magsinggit, apang iya ginkipot ang iya baba. Mangluya sia, manghawid sa mga ulunan, habol, makay-ag ang hapin sang katre. Naglab-ot sang masobra isa ka minuto ang pagbiring nga ini.

Nagginhawa sia sang madalom sang anom ka beses, ginhawiran ang ginhawa samtang naga-isip tubtob sa napulo. Tudlo ini sang isa ka abyan agud indi magkuba-koba ang iya dughan kon nagahigda. Iya nasayran nga maayo man ini sa iban pa nga sahi sang kulba kag pagsakit sang dughan. Wala na ang pagpalaminhud apang ara sa gihapon ang kakugmat nga gin-atake sia gikan sa sulod, sang kaugalingon nga lawas, kag wala sia sing may mahimo agud matapna ini. Amo ina ilabi sa tanan ang indi sini luyag, nga ang sakit ang magapatna kon tubtub san-o ini magatinir. Isa sadto ka beses, bag-o pa lang sila nagbulagay ni Mean, nga naglab-ot sang pulo ka minutos ang pagbiring sang iya mga bati-is. Wala sia nagsinggit sadto, wala nagpangayo sing bulig. Apang nahuya sia sa iya kaugalingon. Indi gid sini luyag ang iya kaluyahan.

Sa ikatlo nga beses sang iya breathing exercise lamang sini natalupangdan nga wala na si Mean. Nagbangon sia kag ginpasiga ang suga. Iya nakit-an nga ara pa sa katre sini ang bag nga napuno sang mga biste. Apang wala ang cellphone sini, amo man ang kay Matthew.

Iya nakita ang isa ka sulat sa lamesa. Halin sa iya amay, naglakat ini agud magkuha sang kwarta sa bangko. Alas otso na sa taknaan. Wala na nagatiyog ang malip-ot nga kamot sang segundo. Ginpaandar ni Matthew ang tv, apang wala sia sing may nakita nga estasyon nga makasugid sa iya sang oras. Nagtamwa ini sa gwa. Madulom, amo lang ato. Gab-i na, amo lang ato. Nagdulog ang tini-on.

Makatlo nga iya ginsinggit ang ngalan sang kahagugma. Ano gid man sila subong? Magkarelasyon. Amo ina ang tawganay sang iya mga aktibista nga bumulutho. Karelasyon, ginpalip-ot: kr. Ang iya nadumduman amo si Errold. Naga-ampin ini sa mga aktibista. Wala lang nahibalu-an ni Matthew kon tubtob diin. Ang iya lamang nahibalu-an amo nga mas madamo pa ini sang rally nga nabuylogan sangsa iya, bisan pa sia ang masami nga nagabasa sang mga sinulatan ni Lenin.

Lenin. Ang hambal ni Mean sa iya sadto, dapat hingadlan nila nga John Lenin kon makabata sila. Amo ina ang sa subang, ang agot amo si Paul McCarthy. Nagbulagay sila pila ka adlaw matapos sadto.

Isa ka ginsulit-sulit nga Pokemon ang nagpadulog sa iya wala untat nga pagsaylo sang estasyon. Chiu. Chiu ang apelyido ni Errold. Sa apelyido sini ginatawag ang iya mga bumulutho. Agud indi sila mangin malapit sa tagsa-tagsa. Agud daw militar. Agud malikawan ang isa ka malapit nga relasyon, nga suno sa iya paghangup sa ila ni Ranciere kag Freire, amo ang naga-upang sa pagtuon. Lenin, Ranciere, Freire. Ngaa gintalikdan sia sang mga teorya sa ti-on nga iya ini kinahanglan? Maayo pa ang mga bumulutho, yadtong mga wala nagapakunokuno nga sagad, wala sing iban nga handum kon indi ang mangalipay. Kon wala nagbalik si Mean sa iya kabuhi subong nagahampang sia sa gihapon sang EverQuest 2.

Ara na sia sa tunga-tunga sang pasayod sang iya mabati-an ang ragingring gikan sa silong.

“Alangan,” paminsar sini. Sa diin pa abi makasayo si Mean kon indi sa lugar sang iya iloy? Nagaugtas na gani ang iya amay sa babaye, subong pati ang iya iloy mareklamo man. Apang iya napinsaran, kon wala nagbalik si Mean sa iya kabuhi, nagahampang sia subong sang WoW samtang ginalikawan ang handurawan ni Errold.

Nagkadto sia sa hulot sang iya mga ginikanan, iya nakita nga nabuksan ang alagyan panaog sa silong. Nagpanaog sia. Wala sing suga. Nangapkap sia agud matultolan ang switch. Pila ka higayon sini nga ginsaka-panaog, apang wala sing kasanag nga nag-abot.

“Ma?” ang iya hutik.

“Matthew!” singgit ni Mean. May naglagapok. Daw lawas nga nadagdag sa salog.

Indi nya mahibaluan kon sa diin dampi nagikan ang tingog sang babaye. “Mean?” Wala sing sabat. “Ma? Ma, ano ang natabo kay Mean?”

Wala ang iya cellphone, wala sia sing suga. Iya ginkapkap ang hangin sa iya atubangan. Nagtikang sia sang isa ka bes. Kag isa pa. Kag isa pa. Nakabunggo sia sa ika-apat nga tikang. 

Nagsanag. Iya nakita sa siya nga tumbatumba ang iya iloy. Sa tiilan sini amo si Mean. Nagdulom liwat. Nagsinaot ang itom kag puti sa iya mga mata. “Ma, ano na man? Ma?”

“Tabang…”

“Mean! Mean? Ma?”

“Tabang!”

Nagtikang sia liwat kag nakadasma. Lain ang huni sang pagkatumba sang iya lawas sa salog. Indi lagabong, indi matunog, kundi mahinay nga daw hutik. Pagkabali.

Nagsinggit sia.

Liwat nga nagsanag. Una niya nga nakita ang nawong ni Mean. Ginpahigda sia sini sa salog. Ikaduha sini nga nakita ang iya nagliw-as nga kamilingking. Gina-uyatan ni Mean ang iya butkon.

Ikatatlo nga nakita sini ang iya iloy. Nagtindog ini gikan sa siya nga tumbatumba. Nagluhod sa ila tupad ni Mean. Antes pa makahambal si Matthew, gin-agaw na sini ang iya butkon gikan kay Mean kag ginbutong ang iya kamilingking. Liwat sia nga nagsinggit.

“Anak, Anak…” naglungo ini kag nagbalik sa tumbatumba.

Ginbuligan sia ni Mean nga makapungko sa siya sa atubang sang iya iloy. 

“Ang anak ko man iya,” ang hambal sini, “talagsa na lang gani kami maghampang sining ugangan ko.”

“Ma!” May inughambal pa kuntani si Matthew, apang ginsira sang kahapdi ang iya bibig.

“Kag ano gali ang itawag ko sa iya, aber?”

  Ginhalukan sia ni Mean sa guya. “Indi na paglalisa si Mama, Matthew,” hutik sini.

“Ti, lantawa bala. Nakahangop sia ya bisan pa madugay na nga wala kami makakita-ay. Bisan gani sa paghampang gilayon sia nga nagpasugot.”

“Ano ato nga hampang haw?” Nagtindog sia kag nangita sang isa pa gid ka siya. Nakakita sia sa tunga sang silong. Amo gali ini ang iya nasandaran. Iya ginpapungko si Mean, ginpudyot ang nagbali sa iya kamilingking kag nagpungko sa atubang sang iya iloy. “Kon luyag mo maghampang, mahimo ta ka madal-an diri sang kompyuter sa idalom.” Sang una mahuyugon sa mga PopCap Games ang ila bug-os nga pamilya, ilabi na gid ang Bookworm. Nagbag-o ang tanan sang napatay ang bumulutho sang iya iloy.

“Magapakuno-kuno lang kuntani si Annie nga nahiwitan ko. Amo gid man ato, hija, nalimtan ko ang ginkasugtan ta.”

“Husto ina, Mama.”

“Kag ikaw dapat ang iya manunubos! Ugaling. Daw pulok-pulok ka. Untati na gani inang paghibi mo.”

“Wala ako nagahibi.” Gindulog ni Matthew ang iya nga paghibi.

Iya nabati-an ang singgit sang iya amay nga nagikan sa ibabaw.

Nagsaka ang kilay sang iya iloy. “Ginpabay-an mo nga naga-andar ang telebisyon?”

Nagginhawa sang madalom si Matthew. “Nabatian ko ang ragingring mo.” Malawig ang paninggit sang iya amay. Nagtindog si Matthew. “Nabatian mo man, buligan ko sia kuno sa iya mga ginpanindahan.” Nangalot sia sang iya ulo. Gab-i na ngaa nagpanindahan pa ini man?

“Kadtoan ko,” siling ni Mean, kag antes pa makatingog ang mag-iloy nakahalin na ini sa silong. 

Gilayon nga nagtindog si Matthew, ginka-ayo ang mga siya. “Kinahanglan ko na magsaka. Basi magpatyanay atong duha.” Iya ginhalokan sa agtang ang iloy.

“Halungi ang akon ugangan,” hutik sini.

“Indi ko sia asawa, Ma.”

“Indi pa.” Nagyuhom ini. Kumpleto pa ang mga ngipon sang iya iloy, indi kaangay sang iya amay nga lunsay na lamang pustiso. “Indi na pagpamatuki, Matthew, masakitan ka lang, sa ulihi masunod ka man.”

Wala na sia nagsabat kag nagsaka na lamang. Iya nakita sa kusina nga ginabuligan ni Mean ang iya amay sa paghaw-as sang mga ginpamakal sini. Nagapanihol ang duha.

“Nadumduman mo sang nakakita kita sang kontra sadto sa Kamuning?”

Naglibog ang ulo ni Matthew. “Sadtong brownout?”

Nagpanit sang mansanas ang iya amay. Kay Mean ini nagapakigsugilanon. “Brownout, may bagyo mo. Apang natapos na ang bagyo, brownout pa gihapon.”

“Ondoy ini?”

“Indi, indi. Daw Frank. Frank gid man?”

Naglungo si Matthew. “Antes pa kay Frank. Bag-o pa lang ako sadto nagkolehyo.

“Huo, huo.” Ginduhol sini ang napanitan nga mansanas kay Matthew. Nagpanit liwat sang isa pa gid. “Wala suga, nagdulog na ang bagyo apang wala kami ihibalo kon ano ang nagakahanabo sa kalibutan. Amo nga gindala ko ining si Matthew sa Kamuning. Daw sirado na ang tindahan nga ato.”

“Subong, mga bubod nalang ang ginabaligya, ayhan mas mahal pa sangsa mga tapangko sa tiyangge.” Nagkagat sia sa mansanas. “Humoy.” Iya ini ginduhol kay Mean.

“Dayon?” Ginkagat sini ang mansanas. “Hagpok pa, Papa, indi ka magpati sa iya.”

Nag-alsa ang kilay sang amay ni Matthew, apang nagpadayon ini sa pagsugilanon. “Nag-abot kami didto, nangita sang baterya. Tungod kinahanglan ang dako nga baterya. Lunsay AA kag AAA abi ang amon baterya sa balay, galing kay ang amon naga-isahanon nga radyo dako nga baterya ang kinahanglan. Nakakita man kami gilayon. Ugaling, kalaba sang linya, duha, isa lang gani guro ang kahera.” Nagkagat ini sa ikaduha nga mansanas nga ginpanitan. “Hagpok, kabutigon sa imo nga bata ka.”

“Padayona na ang sugilanon.” Iya ginkuha ang mansanas gikan kay Mean. Liwat ini nga nagkagat. “Humoy gid ya.”

“Ano to gani? A, huo. Ang ginbuhat ko,” ginhatag sini ang duha ka mansanas, ginkuha ang una, “ginpakadto ko sa pwertahan si Matthew, kag nag-una ako sa linya. Masami ang pabati-bati sang mga tawo. Daw wala ako kuno sing buot.” Nagkadlaw ini. “Wala ko nalang sila ginsapak. May mabutong pa kuntani sa akon pabalik, ugaling nakabayad na ako.”

Nahuya si Matthew sadto, apang kon may nagbutong sa amay sini, nakahibalo sia nga makigsumpong ini para sa amay, bisan pa sila ang may sayop. “Papuli, naga-ulan liwat,” siling sini. Iya ginkagat ang ikaduha nga mansanas. Humoy man. “Kag paglab-ot namon sa balay.”

“May suga na?”

Nagkinadlaw ang mag-amay. Nagayuhom lang si Mean, amat-amat ang pagkagat sa mansanas.

Mati-ontion, naghambal ang amay ni Matthew, “O, sige, maluto pa ako.”

“Buligan ta ka, Papa.” Nagdako ang mga kagat sini, kag madasig nga naubos ang mansanas.

“Indi na, hija, sige lang. Sa hulot lang kamo. Hinaya lang ninyo, maluoy man kamo sa akon.”

Nagpalamula si Matthew. Nagkadlaw si Mean.

“Ano ang luyag mo nga sud-an?” pamangkot sang iya amay sa iya.

“Sinigang.”

“O sige apang himu-a nga trayanggulo inang mga puyo sang ginpamakal ko.”

“Ano?”

Wala nagsabat ang iya amay. Nagsugod na ini pang-ukay sa refrigerator.

Gintingob ni Mean ang mga puyo. “Ako na bahala.” Nagpadulong sila sa hulot ni Matthew. Nagpungko sa kama ang babaye.

Nagpungko si Matthew sa tiyogtiyog nga siya sa atubang sang kompyuter. “Kabalo ka gid man kon paano ato ang iya ginhambal?”

“Huo. Paandara ang kompyuter, tapos ko ni, ma-Facebook ko.”

Nagpati si Matthew. Mahinay mag-boot ang iya kompyuter bisan wala pa ini duha ka tuig. Kinahanglan na sini ma-reformat apang indi sia makahibalo. Si Errold ang iya “computer man” sadto. Wala sini napunggan ang kaugalingon, iya ginkadtuan ang profile sini sa Facebook. Ato pa sa gihapon ang pahibalo nahanungod sa pagtaliwan sini. Ato pa sa gihapon ang duha ka like.

Nagtindog si Mean sa iya likod. Ginwas-ag sini ang kapin isa ka dosena nga puyo nga trayanggulo sa sabak ni Matthew. “Pasayloha ako. Nabati-an ko ang balita apang indi ako makahibalo kon paano ko ihambal sa imo.”

“Wala sing kaso.”

Nagsabak si Mean sa iya. Ginhakos sia. “Magsugilanon ka.”

“Nahanungod sa?”

“Nahanungod sa iya.”

Ginsira ni Matthew ang Chrome. “Ano man?” Nagpisngo sia. “A, nasugid ko na bala yadtong nahuy-an ako sa iya? Bag-o pa lang kasugod ang klase sadto. Peminismo pa ang hilig ko sadto. Psuedo-peminismo. Basta. May bumulutho nga naghambal, kon mamana na kuno sia, wala sing kaso sa iya kon padulugon na sia obra sang iya bana. Ang hambal ko, indi kamo mag-amo sina class, indi husto sa isa ka babaye nga mag-untat sang obra. Kag, gin-isa-isa ko sila, ano ang obra sang imo iloy. Pagdangat kay Errold, wala ang iya siling. May ginabatyag kuno ang iya iloy.” Nagpisngo sia liwat. 

“Ano ang siling mo?”

“Wala. Ano ang mahambal ko? Kundi wala ko sia ginsapak, nagpadayon ako sa madason nga bumulutho. Matapos ang klase, gintawag ko sia. Nagpangayo ako sang pasaylo.”

“Ano ang iya ginhambal?

“Wala man kuno sang ginabatyag ang iya iloy.”

“Kahaslo gali sa iya e.”

“Patay na kuno.”

Naghugot ang hakos ni Mean. Wala nagdugay kag nagpisngo man ini.

Paagi sa wala nga kamot, ginbuksan liwat ni Matthew ang Chrome, nagbalik sia sa Facebook. Nagkadto sia liwat sa profile ni Errold. Iya liwat nga ginbasa ang pahibalo nahanungod sa pagtaliwan sini. Iya gindugangan sang isa pa ka like.

3

Masami sa gihapon nga iya ginapangita si Errold. Nakahibalo sia nga patay na ini, nga indi na magpabatyag ang kalag sini. Ang iya una kag nagaisahanon nga nobyo. Masami pa gihapon sini nga ginahulat si Errold.

Domingo. Ara sia sa mall. Magakita-ay sila ni Mean. Nagapungko sia sa duag-berde nga bangko sa tunga sang Cyberzone sang SM Marikina. Tatlo ka oras na nga naulihi si Mean. Nagasakit na ang buli ni Matthew. Ang iya nadumduman amo ang ila pakighilawas. Kon babaye ang kaupod, mahuyogon sa anilingus si Matthew. Apang kon lalaki, indi.

May nagsinggit nga bata malapit sa iya. Nagpanugid ini nahanungod sa iya utod. Gin-agaw ang iya hampanganan nga espada. Gin-akigan sang amay ang nagpang-agaw nga bata, samtang ginapaumpawan naman sang iloy ang gin-agawan. Ang nadumduman ni Matthew amo ang ila dwelo ni Propesor O’Mahoney sadtong 2007.

Ang dahum sang tanan, nagahampang lamang ang duha ka mga nerd. Ang visiting professor gikan sa Ireland, import sang Departamento sang Ingles kag Comparative Literature, batok sa Instructor nga masami may dala nga malapad nga payong. Una nga ginapanag-iyahan ni Prop. O’Mahoney si Errold. Si Matthew ang nang-agaw. Iya ginaako nga sia ang nagpabutyag, ang nanghagad nga maglu-ib. Tubtub subong, makaligad ang tatlo ka tuig, indi pa sini gihapon mapaathag kon ngaa amo sadto kabaskog ang gahum sang pagkaluyag. Basi ginpainom sia sang lumay sang iya iloy. Ukon mahuyugon lang sia sa mga pirot. 

Gintago nila kay Prop. O’Mahoney sang sugod pa lang. Sang bag-o pa lang indi luyag si Errold nga bayaan ang bigotilyo nga oso gikan sa Ireland. Ano abi kay daw simbahon na ini sang mga taga-departamento sang Ingles, kag makalalaton ang pagdayaw. Nagpasugot si Matthew. Iya ginbaklan sang Nokia N95 si Errold, cellphone nga para lamang sa iya mga text kag tawag. Sa mga malayo nga mall sila nagatabu-ay, indi sa SM North ukon Trinoma. Kaangay sang Power Plant, ukon Market! Market! Sa tagsa nga naga-motel sila, indi sa Cubao ukon sa may Sta. Lucia. Kinahanglan pa nga sa Baclaran o Monumento. Pagpanglugayaw man ato, tungod amo yadto ang panugod sang paggwa ni Matthew gikan sa iya puloy-an nga banwa sang Quezon.

Kag kaangay sang tanan nga pagpanglugayaw, naglab-ot sa espadahay ang sugilanon.

Wala sia makahibalo kon san-o sila nangin seryoso ni Errold sa isa kag isa, apang iya natandaan kon san-o naglupok ang tanan. Masami sila sadto nagatabu-ay sa Katipunan Ministop. Masami nga una si Errold, masulod si Matthew, indi manapak, mabakal sang doughnut ukon dyaryo ukon Mentos ukon condom, kag Dungan sila nga malakat pa-gwa. Magasugilanon lamang sila kon nagapaliko na sa Aurora, padulong sa LRT. Ang LRT na ang magadala sa ila sa Cubao kon diin sila magasakay sang MRT pakadto sa Guadalupe.

Hulyo 25, Myerkules nga adlaw. Naulihi sang abot si Matthew tungod may nagpakonsulta sa iya, ang iya una nga advisee. Masabad ang mga nagakuha sang Filipino, kag wala sing kinalis ang babaye nga ato. Nagasuma na sia sang gasto sa iya pinsar tungod nakahibalo sia nga kinahanglan sini nga sakupon sa may pagkamalahalon nga kalan-an si Errold agud mabayaran ang ugtas sini sa paghulat (lunsay sila indi luyag nga ginapahulat sang bisan sin-o).

Antes pa sia makasulod ginlambatan na sia sang isa ka bigotilyo nga lalaki. Matambok ini kag may pagka-itumon, mataas man gawa. Gilayon nga nakilala ni Matthew si Prop. O’Mahoney. “Kapitan!” siling sini. Iya gilayon nga ginpakdol ang iya agtang sang maggwa ang tinaga sa iya baba. “Kapitan” ang luyag ni Prop. O’Mahoney nga itawag ni Errold kon nagapakighilawas sila. Tungod kapitan kuno ang iya amay sa Ireland, may kahamtangan (nga basi imahenaryo lamang) sa IRA. Sang mapinsaran ini ni Matthew, luyag sini nga huyapan ang nawong ni Prop. O’Mahoney. Madugay na sila nga nagapanago, kag nagakadula na ang kahuya sang iya pagkakabit. Nabuslan ini sang imon, kag kahuy-anan. Kahuy-anan nga pati ang mga luyag sa kama sang taga-Ireland nga ini ang iya nahibaluan. Naimon bisan pa sia ang ginapakigkitaan ni Errold, bisan pa nakahibalo sia nga ginhampangan na lamang sini si Prop. O’Mahoney, masami pa sa gihapon nagakadala sa ila sugilanon si Kapitan. Bisan pa nga iya ginakaham-otan ang pagkapinasahi sini (tumalagsa nga pagsambit kay Dickens, pagkahuyog sa mga armas, pagbuko sa pagtuon sang Tagalog), bisan pa ginahambal na ni Errold nga mas sagad si Matthew sa kama, bisan pa ginahambal ni Errold nga mas madamo pa sang nahibaluan nahanungod sa literatura sang nakatungdan si Matthew, ginaka-imonan gihapon sini si Prop. O’Mahoney. Basi amo lang gid ini ang pasingadtuan sang kabit, ang masami nga makabatyag sang kahangawa.

“Are you it, are you it?” ginatuslok-tuslok sia ni Kapitan sa dughan. “Are you it?” Nagakurog sa kaakig ang buy-on sini.

Napatay sa iya dila ang iya una nga napinsaran nga isinggit (“Abaw! Indi ka man kapitalista, ngaa ginagamit mo ko?”) sang iya mapinsaran nga ginlubad lamang ni Prop. O’Mahoney sa Ingles ang “Amo ini?”

Naggwa si Errold. “Charles?”

Nagbalikid si Prop. O’Mahoney. “Tell me, is this it?”

“Go home, Charles,” kag antes pa man makasabat si Matthew, ginbutong na sia ni Errold palayo gikan sa nagasinggitan gihapon nga visiting professor gikan sa Departamento sang Ingles.

Amo yadto ang una nga gab-i nga sa Cubao sila nag-motel. Wala naakig si Matthew, abi lang ni Errold. Bilog nga gab-i ini niya nga gin-angga, sia ang nagbayad sang panihapon, ini ang nagpanghagad agud magvideoke, ini ang nagpanghagad nga mag-motel. Sulit-sulit ang hutik sini, “kaayuhon ko,” “indi na ato matabo liwat,” “indi ako pagbaya-i, indi ako pagbulagi.”

Wala man sia buko nga magbaya. Wala man sia buko nga ihambal ang kamatuoran, nga wala sia nagbatyag sa pag-eskandalo ni Prop. O’Mahoney. Nasakit sia sang tudlo sini, malaba ang kuko sang mga tudlo ni Kapitan, apang indi sini mapahangup nga wala man sia nahuy-an. Kag isa pa, sia ang ginbutong palayo ni Errold. Indi sia ang ginsugo nga magpauli. Amo ato ang mas importante. Agud indi na sia ang kabit.

Nagligad ang duha ka bulan. Masami na sila sa Cubao. Kon tumalagsahon nga okasyon na lang ang Market! Market! Wala naman ginahungod muno ni Errold si Prop. O’Mahoney (indi pa gid gihapon malikawan ang mala-freudian nga pagkatabinas, ilabi na kay honey ang ila tawganay). Kon kaisa, masug-alaw ni Matthew ang taga-Ireland sa koridor sang Palma Hall. Sadto nagalikaw pa ini. Nagasulod sia sa banyo kon masiplatan ang bigote sini. Ulihi na lamang sang iya napinsaran nga mahimo man ini nga magsulod sa banyo tungod lunsay man sila lalaki. Nagpanago sia sa sulod sang kubol. Treinta minutos nga iya ginpamati-an ang duha ka babaye nga nagapakighilawas sa sulod sang katupad nga kubol antes sia maggwa sa banyo. Ara pa gihapon si Prop. O’Mahoney, nagapanghugas sang kamot sa lababo, may gina-ipit nga Philippine Collegian sa ilok – bag-o lang ini nakatapos magpamus-on. Ginhimutaran sia sini sa espiho. Sang wala nagpalutos sang tulok si Matthew, nagtango ini kag nagpanghugas liwat sang iya mga kamot.

Mga tatlo, ukon apat ka higayon pa sila nagsumalangay matapos sadto. Wala na liwat naglikaw si Matthew. Iya ginahigugma si Errold, kag wala sing puti nga subaltern ang maka-agaw sa iya pinalangga.

Katapusan sang Setyembre sang ginlambatan sia sini sa gwa sang Faculty Center. Nagakatin-katin sia, ginasugilanon ang kuring nga masami nagatinir sa lamesa sang gwardya sang iya nabatyagan nga may nagatindog sa iya likod. Nagtindog sia, nagtulok kay Prop. O’Mahoney apang ginasugilanon gihapon ang kuring. Gintampa sia sini.

May ginasugilanon ang gwardya sadto sa telepono. Wala sila ginsapak sini.

“Gina,” siling ni kapitan, “gina-agyat.” Nagginhawa ini sang madalom. “Gina-agyat ko ikaw.”

Daw mahuslo ang sag-ang ni Matthew sa kakusog sang tampa sini. “Sa?” Nagatindog sa paa sini ang kuring. Nagagwa ang bangkil kag kuko, nagatindi ang balahibo.  “Agyat sa?”

“This, this,” siling ni Prop. O’Mahoney, ginaturisok ang payong ni Matthew. “Duel, duel.”

“Agyat sa… showdown sang payong?”

“Sword!” singgit ni Kapitan. “Sword fight!” nagauyog-uyog ang buy-on sini.

Kag nahangpan gid man ni Matthew.  Lain-ulo si Prop. O’Mahoney. “It’s not a samurai,” siling sini, “it’s an umbrella. Only the handle looks like a samurai.”

“Katana ta,” siling ni Prop. O’Mahoney, “Katana, ungo.”

Nabatyagan ni Matthew ang pagpalamula sang iya nawong. “Fine. Bukas, tomorrow, not open. Idiot.” Kag antes pa man magsabat ang visiting professor gikan sa Ireland, ginkungkong ni Matthew ang kaapin nga kuring kag nagpadulong sa balantayan sang dyip pakadto sa Pantranco. Ara na sia sa may Scout Reyes sang iya nabatyagan nga nagapanginpadlos ang sapat sa iya mga butkon. Ginregalo sini ang kuring sa iloy. Ginhingadlan nila ini nga “Inglatera”. Napatay ini isa ka semana matapos ang ila espadahay.

Wala nakahibalo si Matthew kon ano ang nagsulod sa iya paminsaron. Nakahibalo sia nga indi man mahimo nga patyon si Prop. O’Mahoney, apang dasun nga aga, temprano pa ini nagbugtaw kag alas nwebe y medya pa lamang ara na sia sa Sta. Lucia. Diri lang ang nahibaluan sini nga may nagabaligya sang espada, magluwas sa mga nagabaligya sang binangon nga nagalibod sa ila kon kaisa.

Tatla ka libo ang bili sang espada. Wala na sia sing inug-plete. Kinahanglan pa sini mag-taxi padulong sa UP, mag-ayo sa drayber kag magbalik dala ang kwarta nga kaaupod sang iya ginhulam sa iya nasug-alaw nga manununudlo man.

Sa Sunken Garden sila magakita-ay ni O’Mahoney. Sia ang nag-text sang duog. Lunsay sila naga-isahanon. Padayon ang text kag tawag ni Errold sa iya, apang wala sini ginasapak. Kinahanglan nga tapuson anay ang palaligban kay Kapitan antes sia makigsugilanon diri nahanungod sa ila relasyon.

Ang iya buko kibyasan lang si Prop. O’Mahoney. Sa paa, sa abaga. Duha ka oras sia nag-ensayo sa sulod sang hulot sang Faculty Center. Puro labo, wala sing buno, nakulbaan man sia nga indi hungod nga mabuno ini.

Wala pa isa ka minuto ang pakigsumpong. Sia ang nalabo-an. Katunga sang panit sang iya kamilingking. Matuod gali ang hambalanon. Iya ginbuy-an ang bag-ong bakal nga espada, kag sia naman ang natumba. Maayo lang kay bag-o lang natapos ang ulan, mahumok ang duta sa Sunken Garden, malum-ok ang mga hilamon. Mga manughampang sang football ang nagbulig sa iya. Sila ang nagkuha sang Katana ni Prop. O’Mahoney, sila ang nagtawag sa mga kapulisan (may ara sang SSB sa palibot, apang naglantaw lamang ang mga ini), sila ang nagdala sa iya sa Infirmary.

Wala man sia nagtinir. Gindul-ong sia pauli ni Errold. Ini ang nagpaathag sa amay kon ano ang natabo. Apang sia gihapon ang nagsugilanon sa iya iloy. Madulom ang sulod sang silong. Ang mga mata lang ni Inglatera ang ginagikanan sang kasanag. Nagapungko ang kuring sa mga paa sang iya iloy. Ari ini sa siya nga tumbatumba, amo nga nagasaka panaog ang duha ka duag bulawan nga bola.

Ang ginhambal lang sang iya iloy bilang sabat sa malaba sini nga sugilanon: “Ang bata nga ato, sia pa ang nangin mitsa sa aton kabuhi.”

“‘Sang,’ Ma, ‘sang aton kabuhi.’”

“‘sa!’” siling sini. “Kag magtulog ka na, pilason na ang kamot mo basi may buko ka pa nga magkuha isa.”

Bisan wala na nagkuha isa si Matthew sang amo sadto nga gab-i, mahamuok sa gihapon ang tulog sini. Sa taxi pauli, ginhambal ni Errold nga ginbulagan na sini si Prop. O’Mahoney. “Isa na ka semana,” siling sini, “wala ko lang anay ginhambal kay luyag ko sa Oktobre 1 ko ihambal. Bag-o nga bulan, bag-o nga kabuhi.” Ginhalukan sini ang iya kamilingking.

Tungod kay Errold kon ngaa nangin kinaandan ni Matthew ang magpahalok sa kamilingking. Madamo sia sang nangin karelasyon matapos ang iya una kag katapusan nga nangin nobyo, kag tanan sila nagapamangkot kon nga nangin erogenous zone ni Matthew ang bahin nga ini. Apang wala sia sing may ginhambal. Indi magsugilanon tuhoy sa ex, amo ini ang iya pagtakaran, ilabi na kon tuhoy sa kahirup.

Si Mean, si Mean lang ang wala nagapamangkot nahanungod sa iya kamilingking. Indi sa kon ngaa luyag sini nga ginapahalukan. Indi sa kon ngaa indi amo ang dagway sini. Si Mean. Naulihi na naman si Mean. 

May naghimas sa iya abaga.

“Oy,” siling sini, apang wala nagbalikid.

“Oy ka dira.”

Gin-atubang ni Matthew ang iya kahagugma-nga-daw-indi. “O, diin na ang imo nga mga maleta?”

Wala man lang bisan handbag si Mean. “Nagsugilanon na kami ni Mommy.”

Nagtango si Matthew. Nakahibalo sia sang buot-silingon sadto. “Apang makadto ka gihapon sa amon?”

“Huo e. Mapasalamat ako sa mga ginikanan mo.”

Liwat sia nga nagtango. “Ma-dyip lang kita ha?”

“Wala kaso.” Ginsuok sini ang iya butkon sa kay Matthew. “Akig?”

“Indi.” Agud malimtan ang iya kaakig, ginsugid ni Matthew ang tatlo ka higayon nga iya paglakat gikan sa UP padulong sa Pantranco. Nagapamati lang si Mean, nakahibalo sia nga iya ini ginahimo agud indi mag-init ang ulo. Masami sila nga naga-away sadto, kag kasugtanan na nila nga pabay-an ang tagsa-tagsa nga mapa-utwas ang kaakig sa paagi nga ila naluyagan. Agud wala na sing singgitanay sa mall kag habuyanay sang cellphone sa mga kalan-an.

“Pito ka kilometro! Sarangan mo ‘to!” sa isa ka daan nga mapa sa talatapan sang Chancellor nahibaluan ni Matthew kon ano ka layo ang UP gikan sa Pantranco. Iya ini nakita sadtong adlaw nga lunsay sila ginpatawag ni Prop. O’Mahoney agud ipaathag ang ila nga dwelo. Sugod sadto mas masami na ang pagtakus ni Matthew sang kalayuon sang kon ano nga mga butang. Kalayu-on sang kalibutan sa bulan (356400 tubtub 406700 ka kilometro), kalayuon sang hulot sini sa kasilyas (hustuhan apat ka metro), ang iya kataason (160 sentimetro).

Wala sini nabatyagan nga ara na sila sa Scout Reyes. Si Mean na ang nagadala sang iya backpack. “Nakahibalo ka, sang nagligad lang nga semana, sang byernes, ang abi ko nakakita ako sang Roxas-Gastambide.”

“Ano ‘na?

“Sang una, indi lamang Roxas tubtub Recto ang byahe. May ruta padulong sa Gastambide.”

“Tuod?”

“Apang subong wala na.”

“Ka dalom ba.”

“Daw bubon.” Ginsugoran saysay ni Matthew ang nahanungod sa iya ginapantasya nga himuon nga pelikula. Manugsulod na sila sa entrada sang ara na sia sa katapusan nga ideya. “Ang titulo, Das Lebens Friedrich Engels. Nahanungod sa kon paano ginsulat nanday Marx kag Engels ang Communist Manifesto. Suod sila nga mag-abyan, apang nagalala ang kasuya ni Engels. Si Marx ang sikat sa ila kaupdanan tungod si Marx ang maalam. Maga-langot ang buot ni Engels, nga daw sa ginkalu-oyan lang sia agud mangin kabulig sa pagsulat sang manipesto sang hubon. Sa climax maga-inaway sila. ‘Ikaw! Masami na lang nga ikaw!’ singgit ni Engels. Kag masulod sila sa ilimnan kon sa diin masami nagatabu-ay ang mga komunista kag mga trabahador. Bugnuhon sang tanan si Marx, kag si Engels magaduyo sa isa ka pusod. ‘Karl, magkanta ka!” singgit sang ila mga abyan. Nagpasugot si Marx, nagpadulong sia sa tunga sang entablado. Nagtindog si Engels agud maglakat, ara na sia sa pwertahan sang magsugod amba si Marx. ‘It must have been cold there in my shadow.’”

“Wind Beneath My Wings!” Utoy-utoy nga kadlaw ni Mean.

“Kag ang ginapaminsar ko nga magtindog bilang Marx, yadtong si Hagrid sa Harry Potter!” Ginkuha ni Matthew ang lyabi. Iya natalupangdan nga naga-angkat ang pwerta sa pwertahan.

“Huo, huo! Bagay gid sia!”

“Bukas ang pwertahan.” Naglungo sia. Dapat sirado ini. “Nahambal ko na sa imo kon ano ang kinalain sang ‘pwerta’ sa ‘pwertahan’?” Bwesit kon ginsulod sila gani sang squatter…

“Makapila na, Prop.” Ginkusi sia sini. “Ti ang kinala-in sang nagapahuway sa kamape sangsa nagatindog nga daw gago samtang may dala nga mabug-at nga backpack, nasugid ko na sa imo?”

Gintiklod ni Matthew agud mag-abri ang pwerta. Madulom sa sulod. Iya ginpasiga ang suga. Nagtampad sa iya ang nawong sang iya amay. Nagatindog ini sa idalom sang pwertahan nga ara sa tunga sang ila kusina kag sang iya kwarto. Nagayuhom ini, nagasuyop sang sigarilyo.

“O, ano naman ina? Luyag mo nga ma-cancer liwat?”

“Anak, indi namon luyag sang haya ha?” Mga pito ka metro ang antad sini sa iya. Hustohan nga napatung-an nila nga duha ang pwerta padulong sa hulot sang iya mga ginikanan.

Nagginhawa sang madalom si Mean sa iya likod.

“Abi ko luyag mo, apang closed casket?” Nagbalikid si Matthew, iya nakita nga nagapalanglapsi ang nawong sang iya kahagugma-nga-daw-indi. Basi gutom na ini. “Kaupod ko si Mean ha? Sugod kuno sa Lunes magabayad na sia sang arkila.” Ginpilit nga magkadlaw ni Matthew, nagliso liwat sa amay. Nagayuhom lang ini, wala nagatingog. May natabo bala sa iya iloy? “O, ano ang problema?” Nagpalapit sia agud magbisa.

Gikan sa likod sang iya amay naggwa si Prop. O’Mahoney. Wala na ini sing bigote. Wala na ini sing buy-on. May gina-uyatan ini nga pusil. Glock 34. May sag-ang ang pusil, laser agud pangtumud, daw sci–fi, daw ang pusil sa Stargate Atlantis. Glock 34. Kagina samtang nagapadulong sa SM Marikina, “Lando” ni Gloc 9 ang liwat-liwat nga nagatukar sa dyip pa-Cogeo.

Nagdalagan si Matthew.

Naglupok ang bagol sang iya amay. May nagtiklod sa iya padulong sa too. Nag-ungad sia pasulod sa hulot sang iya mga ginikanan. Sa iya pagtindog, nakita niya ang pagkumpas sang kamot ni Mean. Naglupok ang abaga sini.

Nagsira ang pwerta.

Lampshade ang una nga nadakop ni Matthew. Mabukas na kuntani sia sang pwerta sang iya mabati-an nga nag-abri ang takop sa alagyan padulong sa silong. Nagsiga ang suga. Iya nadagdag ang lampshade sang makita ang iloy. Nagapungko sa alagyan, nagayuhom sa iya.

“Ma!”

“Hambal ko gid sa imo, ti-on na.”

Nagtay-og ang pwerta. Si Prop. O’Mahoney, nagasipa gikan sa gwa. Wala na sia makadumdum kon may gahud ang lupok sang pusil sini. Nabati-an ayhan sang mga kaingud? Ang mga animal nga squatter nga ato, sila guro ang wala nagsira sang ganhaan amo nga nasulod sila. Nagluhod si Matthew sa tupad sang iya iloy. 

“Ma…” Nagluya ang iya tingog. Daw sa napihak ang iya kalag.

“Sak’yi nalang,” hutik sini. “Sak’yi nalang.”

“Ma, indi…Ma…”

“Patay na sia, kamahalan. Patay na, diyos ko. Patay, amay ko, patay. Kag magapabilin nga patay sa mga masunod nga inadlaw.” Tatlo ka tuig matapos sia pahalinon sa UP, sagad na mag-Tagalog ang bata sang rebolusyonaryo. Liwat-liwat ini nga nagsinggit, “Patay! Patay! Ginpatay mo sia, pagasukton ka sang Kapitan.”

“Patay ka man!” hutik sang iloy ni Matthew.

“Ma, indi! Indi!”

Nabati-an ni Matthew ang paglampos sang kahoy sa semento. May angga sa pagwaswas sang pwerta sa dingding. Daw tampa sa buli, ginsakit agud manamitan. Mabalikid kuntani sia apang ginhakos sia sang iya iloy. “Sak’yi nalang. Sak’yi nalang.” Gintiklod sia sini. Nadagdag sia, kag ginpakdol sang hagdanan ang iya ulo sang nadagdag ini sa silong.

Wala na sia makabangon pa. Iya gin-uyatan ang iya tiyan. Nagadugo ini. Daw Biko ang kapilit sang dugo nga nagpilit sa iya gin-uyat nga kamot. Iya nabati-an ang lupok sang Glock 34. Nagdasun ang pagsira sang takop sang alagyan. Didto lamang sia. Wala sia nalipong. Didto lamang sia, nagahimutad sa kisami sang silong.

4

Padulong na si Matthew sa Delgado Hospital sang iya makita ang katapusan nga Roxas-Gastambide. Berde ang atop sini, abu-abuhon ang duag sang kaha. Nakadulog sia sa bangga sang Scout Reyes kag Scout Chuatoco, pwerte ang iya pagdayaw, hugot sa gihapon ang iya pag-uyat sa tatlo ka panid sang Cosmopolitan Magazine nga iya ginkuha sa ila balay agud pagadal-on sa iloy ni Mean, nga nagabantay sa kahagugma-nga-daw-indi sa ospital.

Wala gin-parahan ni Matthew ang dyip, apang nagdulog ini sa iya atubangan. Iya nakilal-an ang drayber, Roxas-Recto masami ang ginadala sini. Kulut, bungad, nagabulto ang tiyan sa duag asul nga polo, ginpaypay sia sini. Naglungo si Matthew. Ginbosinahan sia sini, inang daw kadlaw sang niwangit nga diablo ang tingog. Nag-atras si Matthew. “Sakay na,” siling sang drayber. “Sakay na lang, layo pa ang luyag mo kadtuan.”

Sala ang iya mapadulungan kon magsakay sia. Nahamtang sa Kamuning ang Delgado Hospital, sa sentro sang Quezon City, layo sa Gastambide, nga ato sa Manila. Apang duha ka adlaw na nga patay ang iya mga ginikanan, duha ka adlaw na nga wala pa nagabugtaw si Mean. Luyag anay ni Matthew nga magpaliwa-liwa, kag luyag sini liwat hibalu-on kon ano ang kinalain sang ruta sang Roxas-Recto sa Roxas-Gastambide.

Nagsakay sia sa tupad sang drayber. Isa ka gatos ang ginduhol sini. “Rektada.”

“Tagu-a na lang ‘na,” siling sang bungad. “Nalimtan mo na? Kilala ko ang amay mo.”

Anay manugdumala sang gasolinahan ang amay ni Matthew. Sa pila ka higayon nga nag-upod sila sa isa ka Roxas-Recto, masami sila nga ginalibre sang drayber. “Salamat gid,” siling sini kag gintago ang kwarta.

“Naga-unong ako,” siling sang kulot. “Wala kuno haya?”

Naglungo si Matthew. “Lunsay indi nila luyag ni Mama.” Ginahulat lang ni Matthew ang pag-abot sang utod gikan sa luwas nga pungsod. Buas ukon sa Hwebes ang pagsunog sa bangkay.

“Maayo nga tawo ang amay mo,” siling sang nagabulto ang tiyan, “amo man ang nanay mo.”

“Salamat.” Ano pa ang iya mahimo ihambal? Indi gid lang, todo ato mamakol bisan hayskul na ako. Nangawat pa to gani sa bulag nga nagapakalimos. Buot lang ato ya sa mga squatter, indi sa kaugalingon nga bata. Ang mga squatter, ang mga ini ang nakaluwas sa ila ni Mean sang ulihi. Talagsa lang nakahimo sang kaayohan ang mga sapat, basi subong ginapanguha na nila ang mga pagkabutang sa balay. “Salamat.” Wala na sia sing may madugang. Patay na ang iya mga ginikanan. Tungod sa iya, tungod wala sia nagpamati sa iya iloy, tungod nakahibalo sia nga matuod ang gahum sini, apang indi lubos ang iya pagpati. Tungod nakighilawas sia kay Errold. Tungod iya ginpaakig si O’Mahoney. 

Nanguy-ab si Matthew.

“Tulog anay. Malawig pa ang byahe.”

“Nagtango si Matthew.” Nagpauli lang sia tungod naglahog ang iloy ni Mean nahanungod sa baho sini. Duha ka adlaw na sia nga wala sing tinulogan. Kulang. Indi patas nga silot. Kinahanglan indi na sia liwat magtulog. Kinahanglan tubtub san-o – kinahanglan tubtub sa katubtuban wala sia sing tulog.

Nagpiyong sia kag nagpahilonghilong.

Pagdulog sang dyip ang nagpukaw sa iya. Namurag-muragan sia antes pa man sia gin-uyog sang drayber sa iya abaga. Ang una nga nagsulod sa iya paminsaron amo ang iya nabati-an nga lahog nahanungod sa mga babaye nga nagapanghimuta pagbugtaw tungod wala sing iban nga kaluton. Iya ginmuklat ang iya mga mata kag nagpungko sia sang tadlong. Indi Manila ang ara sa iya palibot. Indi baho, indi higko, indi basa, indi lunsay squatter. May pila ka mga pobre kag nagapakilimos, huo, apang indi Manila.

“Ari na kita.” Gintudlo sang baba sang drayber ang building sa too.

Nagsunod ang mga mata ni Matthew. Kilala sini ang tampad sang Delgado Hospital, ang eskultura nga babaye sa atubang sini, ang mga kristal sang Emergency Room. Diri ginadala ang iya amay kon mahapo ini. Diri ang gynecologist ni Mean. Kilala niya ang ospital nga ini. Apang indi Delgado Hospital ang nakasulat nga ngalan sang bilding. Ospital lang. “Diin na, diin na kita?”

Nagkadlaw ang drayber nga bungad. Nag-uyog-uyog ang buy-on sini. “Sa Gastambide. Siling mo rikta.”

“Apang…”

“Abaw, indi magpamangkot sa akon. Ara sa sulod ang imo iloy, sia ang sabara.”

Ang iya iloy? Ti ang iya amay? “Ti ang amay ko ya.”

“Abaw, ano gani hambal ko? Ipamangkot man sa iloy mo kon sa diin ang amay mo.” Ginpikpik sia sini sa abaga. “Sige, panaog na. Ari lang ako diri paggwa mo, may idul-ong lang ako kag magabalik ko di dayon agud dal-on ang asawa mo.”

Nanaog si Matthew, naipit sa iya ilok ang mga Cosmopolitan. “Indi ko sia asawa.”

“Indi pa.” Nagsibad palayo ang dyip.

Naglingi-lingi si Matthew sa palibot antes magsulod sa ospital. Ini man ang itsura sang Kamuning nga iya nahibaloan. Ang mga tianggi. Ang mga balaligyaan sang mga segunda-mano. Ang mga pobre kag nagapakilimos. May mga salakyan man, awto, traysikol, trak. Wala lang sang dyip.

Nagpalapit sia sa entrada. Wala sing gwardya agud maglantaw sang unod sang iya backpack. Nagsulod sa iya paminsaron nga dapat ginsulod sini ang ang magazine sa iya bag. Nagsulod sia.

Wala sing tawo sa balatonan. Apang nakakita sia sang listahan sang mga hulot. Ara sa 103 ang iya iloy, suno didto. Wala ang iya amay sa listahan.

Sa gwa sang hulot nga 103, may nasulat sa attending physician: Ngalan sang doktor ni Mean. Nagpanuktok si Matthew, tatlo ka beses nga madasig, duha ka malagday. Nag-isip sia tubtub napulo sa iya pinsar.

“Anay lang.” Tingog sang iya iloy.

Iya gilayon nga ginbuksan ang pwerta.

“Ay kagago nga bata, huo.” Wala sing biste ang iya iloy. “Gwa! Gwa!”

Naga-bra man kag panty ang iya iloy, kag isa pa patay na ini, apang sang naggwa ini sa hulot nagpiyong si Matthew kag ginkalot nga ginkalot ang iya mga mata. Madasig sia nga nagluha, tungod sa kalipay, kakulba, kasakit, kahuy-anan. Nagtulo gilayon ang iya sip-on.

Pagligad sang pila ka minuto, gintawag sia liwat sang iya iloy.

Nagpanuktok kag nag-isip liwat si Matthew, kag ginhulat ang “Sulod,” bag-o sia magsulod. Nagapiyong gihapon sia.

“O, ano ang ginahimo mo sa imo kaugalingon?”

Nagapiyong pa sa gihapon, nagpalapit si Matthew sa tingog. Nakabunggo ang iya tuhod sa matig-a nga bagay.

“Ay ambot! Susmaryosep, abi pagmuklat na!”

Nagmuklat si Matthew. Nagdungan ang iya kadlaw sa pagtulo sang iya luha kag sip-on. Ara sa kama ang iya iloy. Nakasaya, nagapanghabol. Nagapungko ini, wala nagahigda, may libro sa tupad nga lamisa sang kama. Dianetics.

“Wala sing Battlefield Earth?”

“Ano?”

Ginhimas ni Matthew ang hinalup nga ngalan ni L. John Hubbard. “Wala.”

“Sagad, no?” Ginkuha sini ang libro, gin-abri sa tunga. Talaguan gali ini. Ginkuha ni Matthew ang unod. “Ano ang ginabuksan sini?”

Ginbawi sang iya iloy ang lyabe, gintago liwat, ginsira ang peke nga libro. “Ini nga hulot. Kay kon kaisa nagagwa ako.”

“Kon kaisa? Dapat duha pa lang kamo ka adlaw diri.”

“Ti ikaw na ang may hinalung-ong kon paano maglakat ang oras sa pihak nga kinabuhi.” Nagyuhum ini. “Pungko.”

Gin-guyod ni Matthew ang siya sa pusod pakadto sa kilid sang kama. “Kag paano mo napihu nga indi ini impyerno?”

“Ano ang ginahambal mo, makadto ako sa impyerno? Matapos ko ihatag ang kabuhi ko agud maluwas ka?”

“Ikaw man, Ma, mo, indi mo ato kinahanglan nga himuon.”

“Mahambal mo lang ina tungod wala ka pa bata. Pabay-i lang.”

“Indi ako makabata, Ma.”

“Wala pa nasugid sa imo sang doktor nga nagabusong si Mean?”

“Ano?”

Nagharakhak ang iya iloy. “Ina, ina ang kabangdanan kon ngaa nakahibalo ako nga indi ini impyerno. Inang nawong mo?” Ginkagat sini ang idalom nga bahin sang bibig. “Susmaryosep, Matthew, ano ayhan kalain sa hunahuna mo ang mag-ilis sang diaper?”

Naglumpat-lumpat anay sila sa nagkalain-lain nga topiko. Paano ang balay, paano ang byahe, paano ang iya utod. Kon kaisa nagapasiplat ang iya iloy sa kurtina sa tunga sang hulot. Kaangay sang ward–level ang hulot. Ang makatilingala, isa ka pribado nga hulot ang 103 sa Delgado Hospital.

“Kag sin-o ang nagabantay kay Annie?”

“Ang iya iloy.”

“Mayuhay na sila?”

“Indi pa gid, wala pa ka bugtaw si Mean. Apang sa pamatyag ko maayo man ang mangin pagtamdanay nila. Nakahibalo ka kon ano ang iya siling sa akon? Natawag ko sia nga ‘Tita,’ ang siling, abi ko maakig sia, ang siling, “Mommy’ na lang, Matthew.’”

“Amo na ‘na ang nangin tawag mo?”

“Ti kay hambal mo mangin ugangan ko, ti kundi huo!”

Nagpanghimuta si Matthew. “Ma, diin na si tatay.”

Nag-alsa lang ang duha ka abaga sang iya iloy. “Sa impyerno guro.”

Nagkadlaw sila. Nagsugilanon nahanungod sa mga wala pulos nga mga butang. Mga handumanan nga wala nagikan sa pagkabata ni Matthew, ukon bisan sa hayskul, indi, ang ila gindumdom amo ang natabo isa ka bulan antes ang insidente. Ang aksidente nga pagpatay sang ref nga nagdulot sang baha sa sala, ang pagsulod sang mga Jehovah’s Witness tubtob sa silong, ang pagpangawat sang mga squatter sa ila amargoso sa ila hardin.

Nagpasiplat liwat ang iya iloy sa kurtina.

“Wala mo dapat ginhimo ato, Ma.”

“Nugay na sinabad, Matthew.”

“Nakita mo na nga nagapadulong. Ngaa wala mo nalang ginpat-od ang pa-andam?”

“Indi ka man gihapon magpati. Kag isa pa, indi ko man gihapon mapunggan ang masunod nga matabo. Makita ko lang ini.”

“Ma.”

“Nakahibalo ka kon ano ang nagakaangay mo nga buhaton sa dyip?

Nangalot sang agtang si Matthew. “Ano?”

“Dala mo ang imo cellphone. Ay ang iTouch, ang iTouch.”

“Indi iTouch, Ma, iPod Touch.”

Nangilay ini. “Basta dala mo?”

Nagtango si Matthew.

“Paandara kon ara ka na sa dyip, ha? Paandaron mo. May wi-fi atong Roxas-Gastambide.” Nagkadlaw ini. “Mapati ka man ukon indi.”

Gin-uyatan ni Matthew ang kamot sang iya iloy. “Nagapati ako, Ma. Nagapati ako. Maga-internet ako sa Roxas-Gastambide, ginasumpa ko.” Naghugot ang iya pag-uyat, “Apang madugay pa ato, ha? Madugay pa bag-o ako maghalin. Luyag ko anay nga makaupod ka.”

Ginhaplos sini ang iya nawong. “Luyag mo mahibaloan kon paano ginpatay ni O’Mahoney si Errold?”

“Indi na.”

“Kon paano ko nahibaluan?”

Ginkalot ni Matthew ang likod sang iya dulunggan. “Sige, ina.”

Ginkaayo sini ang duha ka ulunan sa iya likod. “Paano man? A, sige. Amo ‘ni. Ikaw mo, wala ka nagpang-usisa. Amo nga kami na lamang sang amay mo ang naghikot. Sang Byernes, sang naglakat kamo ni Annie nga daw mga lain-ulo.”

“Costume party ang amon ginkadtuan, Ma.”

“Ang hambal ko gani, lain-ulo.” Nagpasiplat ini liwat sa kurtina, may natalupangdan. “Naglakat man kami gilayon sang nakalakat kamo. Nagpadulong kami sa haya ni Errold. Mga Tsino gali sila. Mga mabuot. Lain maghaya ang mga Tsino. Manuglakat na kami sang nag-abot si O’Mahoney.”

“Kag paano sini ginpatay si Errold?”

“Abi ko indi mo luyag mahibaluan?”

Nag-isip tubtub napulo si Matthew. Indi na sini luyag mahibaluan. “O, sige, paano nalang ninyo nahibaluan nga sia ang nagpatay?”

“Iya ginlantaw ang lungon.”

“O, ti, ano?”

“Closed casket mo. Namilit gid sia.”

“Kag…” Nanghimung-it si Matthew. Nagbalikid sia sa kurtina. Daw may landong sa pihak nga bahin sang hulot.

“Luyag sini hibaluon kon patay na gid man.”

“Mama.” Nagtindog si Matthew, ginwahig ang kurtina. Wala sing tawo kundi isa pa ka kama. Nagginhawa sia sang madalom.

“Ano ang abi mo, ara da ang amay mo?”

Nagbalik si Matthew sa monobloc. “Abi ko si Mean.”

“Si Annie? Pila ka bes ko pa bala ihambal nga pakasalan mo pa sia? Paano sia makalab-ot diri?”

“Ambot.” Ginlibot sang panulok ni Matthew ang hulot. May banyo ang matuod-tuod nga hulot sang 103.

“Ambot, ngaa man ya nagalingas-lingas ka gid?”

“Ginalantaw ko kon mahimo na mabuksan, daw hapon naman, indi na sakit ang silak sang adlaw.”

“Wala sing banyo diri?”

“Ang problema sa imo, Matthew, wala ka nagatoo.”

Naghipos na lamang si Matthew.

“O, ano, malakat ka na?”

“Ti kay ginasinggitan mo man ako.”

“Ay ambot, Matthew, mangin amay ka na. Abi paggiho nga daw indi ka na bata!”

Ginkaayo liwat ang lunan sa likod sini. “Kag ibalik na abi ang kurtina. Masilaw pa sa mata ang kasanag.”

“Dapat tani may blinds ni ang mga bintana.” Ginbalik ni Matthew sa pwesto ang kurtina. Nagpungko sia sa punta sang kama. “Magsugid ka pa.”

“Nahanungod sa?”

“Ambot.” Nagpanutoli si Matthew. “Ano ang anak ko, babaye ukon lalaki?”

“Lalaki.”

“Sin-o ang kaanggid, si Mean kon ako.”

“Sa Annie, salamat sa Diyos.”

Kag didto na nagpadulong ang ila sugilanon. Ano ang mangin ngalan sang iya anak (Michael), ano ang mangin huyog sini (maga-uso kuno gikan sa Tsina), sa diin ini magabutho, ano ang mangin obra sini, ano ang mangin buas-damlag sini. Nagdulom, nagsanag liwat, nagdulom liwat, nagsanag liwat.

“Kag didto na sini ipa-download ang iya utok sa Internet.”

“Upload, Ma.”

“Lakat na ‘to gani, ‘Nak, wala ka sing iban nga ginahimo kon indi ang hustuhon ang ginahambal ko.”

“Pasaylo, Ma.”

“Wala kaso.”

“Pasaylo sa tanan.”

Nagkuri-it ini. “Wala kaso.” Ginhalukan sia sini sa guya. Sige na, kagina pa nagahulat ang dyip sa gwa.

Nagpanrapo sang mga mata si Matthew. “Magabalik ako.”

“Hulaton ko ikaw.”

Nag-isip tubtub napulo si Matthew. Iya gin-uyatan ang kamot sang iya iloy, kag naglakat. Mahinalungon ang pagsira sini sang pwerta. Sa may salamputan, may tawo na sia nga natalupangdan. Luyag sini tani bugnuhon, apang iya na nabati-an ang bosina sang Roxas-Gastambide.

Sang pagsakay, gilayon nga nanguy-ab si Matthew.

“Nag-andar ang dyip. “Magtulog ka anay, madugay kamo nga nagsugilanon.”

“Dali lang gid.” Iya ginpangita ang iPod Touch sa backpack. Iya ini ginpaandar. Matuod gid, matuod gid man nga may wi–fi sa dyip. “Nagapati ako, Ma. Nagtuo ako.”

This short story is a translation of U Eliserio’s “Ang Huling Roxas-Gastambide,” part of his second collection Tungkol sa Aso. Click here to read about his upcoming third collection, Eksamen at iba pang kuwento ng pag-ibig.