Tag: maganda ang hinaharap

MASANTING ING ARAPA’N

Posted on by ueliserio in Books, Short Story Collection

by U Eliserio

translated into Kapampangan by Liz Añalucas

Aldo’ ning kebaitan ng a’pu ng Luis. Keng bale’ de gewa ing andaan. Atcu’ la di ba’pa na ampo’ da’ra na, ampo’n ding pisan na. Mailang ya i Luis kareng pisan na, kasi matwa ya karela. Trese ne i Luis, ing pekamalapit a pisan keya, walu ya pang banwa.

Photo by N I E R O S H O T S on Pexels.com

Kaya imbes na makikyalung ya, menalbe nemung TV. Kanyaman na pamong manalbe anyang bigla yang mamawus i a’pu na. Makalukluk ya ing matwa keng libu’tad sala. Makapalibut la kaya deng apu na. Ali ya mekya’be i Luis.

“Luis, Luis,” sabi ng a’pu na kaya. “Keni ka apu, ali ka bisang makiramdam keng kwentu ku?”

Bisa ya pa sanang manalbe TV i Luis, uneng kalugura’n ne i a’pu na, nilapit ya. Nilukluk ya keng lele na ning pisan na ampo’ inadya ne ing sarili na bakantang makiramdam keng kwentu.

“Sigurado ku, ana keng sarili na, pang-ana’k yamu ing kwentu. Tungkol na ne naman kang pagong ampo’n kuneho.”

“Makiramdam kayu,” anang a’pu ng Luis, “ing kwentu ku, aliya tungkul keng malawut a kaharian. Aliya tungkul keng hayup keng gubat. Ing kwentu ku tungkul ya keng arapa’n.” Tahimik la ngan. Ampo’ i Luis, megtaka ya, makiramdam yang masalese.

“Anyang ana’k ku pa…”

“Sabi mu a’pu tungkul ya keng arapa’n,” sabi ng Luis. “Ot…

“Makiramdam ka apu,” sabi ng a’pu na. “Bisa ka bang makiramdam?”

“Opu.”

“Anyang kaynakan ku, atin kung akilalang lalaki. Kakaiba ya susulud, matuling na malan. Kakaiba ya ing kayang buak, makaba, anggang bewang. Ing pinakaaliwa kaya: aliya byasang mamulosa.”

“Makananu ye pu akilala a’pu?” kutang na nitang metung ng pisan Luis.

“Metung aldo’ keng marangle, keng probinsiya na ning Aklan, lalakad ku, mimisip. Ikit ke keng sapa, miminum ya, nengkapawas, nengkapagal. Nengkapayat, kaya elukan keng pamangan. Ing dadala kung suman. Gisan ne agad, mininsan nemung kininis, samantalang kakaba na nitang dadala kung suman!”

“Katako na, balamu i Ba’pang Borgy!” anang Luis.

Meyli ya i a’pu da. “Uwa, balamu i Borgy. Anyang meyari yang mengan ing lalaki, mipagstorya kami keng lalam tanaman. Keta ku abalu kung nokarin ya ibat, ampo’n nanu ing buri na.”

“Nokarin ya pu ibat a’pu?”

“Ninanu ka?” Kutang ng a’pu ng Luis, tsaka ya meyli. “Ali ka ba makiramdam? Ibat yapin keng arapa’n. Ing dapat yung kutang, kung na’nu ing buri na?”

Sabe-sabe la deng mipipisan: “Nanu pu ing buri na?”

“Malambat yang metahimik i a’pu da. “Dakal siglo ing milabas, sabi na ning lalaki kanaku. Atin datang na gera, keybat ating manyambut na diktador. Sobra yang malupit ing diktador, kaya ing Pilipinas keng arapa’n, didikta de kareng ta’wu kung nanu ing karelang dapat na u’rud.”

“Pu?” sabe-sabe dang kutang.

“Wa, bawal magpau’rud. Anyang kitangan ke kung bakit ya makasulud abitong matuling, sabi na kanaku, keng arapa’n, uutus da kareng ta’wu kung nanu dapat ing sulud da!”

“Pu?” sabe-sabe la ulit.

“Balu yu ba kung nanu ing pinakamakatakut keng yatu na?”

“Alila pu malyaring mamulosa?” kutang ng Luis.

“Istu ka apu,” sabi ng a’pu na.

“Keng kekang palage, bakit kaya ali la malyaring mamulosa?” Aliya mekapakibat i Luis.

“Atin kayang mikabalu keng sagot?” Nilawe na lang a’pu na metung metung. Alang mekapakibat.

“Ikayu anak, balu ye kung bakit? Alang mekapakibat.

“Borgy?”

“Alike pu balu, Ma’.”

Tiniman ya i a’pu ng Luis. “Kayari na neng gera, meging makapangyarihan ya ing diktador. Pero dakal lulugud keng kalayaan, ampo’n dakal nilaban kaya. Uneng kontrolado na nitang diktador ing diyaryo, TV, ampo’ radyo, mengaylangan lang mantun lumaban kaya keng aliwang paralan bakanta apabalu de ing karelang aisip. Ing pinili dang paralan? Pulosa. Balang me’tung na kalaban na nitang diktador, ating pulosang makatatak keng karelang isip. Kayi balang miyayakit la, mamulosa la.”

“Sagli mu pu a’pu,” sabi ng Luis. “Kung deng kalaban na nitang diktador byasa lang mamulosa, bakit pu ya ali ya byasa? Aliya pu ba lalaban keng diktador?”

Dinuku ya i a’pu na. “Apu, ing kuwentu na nitang lalaki kanaku, tungkul ya keng melyari bayu ya mebayit. Alina ne ayabutan ing panahun na atin pang lalaban keng diktador. Alina ne ayabutan ing panahun na atin pang byasang mamulosa. Keng keyang pibatan, ala ng pulosa.”

“Ala ng pulosa?” kutang na nitang pisan ng Luis.

“Ala ng pulosa.” Piniling ya i a’pu da. “Kaya ikayu, mga apu, tumakut kayu. Datang ing aldo’ na masabyanan tamu mu din kung nanu ya ing u’rud tamu. Kung nanu ing malan tamu. Ampong mawala la deng pulosa.”

Mengukuq ya i a’pu da. “O sige, mga apu. Mamyalung na kayu pasibayu. Salamat at mekiramdam kayu. Salamat kasi atcu’ kayu ngan keng andaan ku.”

Tinikdo nala deng pisan ng Luis. Ya namu ing melakwang makalukluk keng lapag. Mako ne sana i a’pu na anyang kitangan ne. “A’pu, nanu ya pu lagyu itang lalaki?”

“Jorge, apu. Jorge.”

“Po? E wari… Jorge ya lagyu i ingkong?”

Kinindat yamu i a’pu ng Luis. Likwan ne kang sala. Mimisip.

“O, Luis, ot makamulala ka ken?” Binalikid ya i Luis para pantunan ing mikabandi keng boses. I Ba’pa ng Borgy.

“Isipan kemu pu ing kuwentu ng a’pu.”

“A makanta ba?” Meyli yang masikan. “Alika makaying maniwala keng kuwentu. Kuwentu yamu ita, tandanan mu.”

“Opu.”

“O sige na, manalbe nakang TV ken. O kaya makyalung ka kareng pisan mu.”

Nilakad ne palawut i Ba’pang Borgy ng Luis. Pekalawen neng Luis, sisiguraduhan na na aliya makalawe kaya. Kayi ginalo ya. Aliya minta keng wal para makikyalung kareng pisan na. Aliya din minta keng arap na ning TV. Minta ya keng kwartu ng ingkong na. I ingkong ng Jorge.

Malambat na ne rin ali akakit Luis i ingkong na. Matwa ne, atin yang sakit. Ali ne makalako keng kwartu, kasi makabili ne keng katawan na ampo’n pago’ ing dextrose ampong detang ma’kinang alina antindyan Luis kung para nokarin la. Basta ing balu na, meuspital ya i ingkong na adwang banwa na ing milabas. Adwang bulan pa ing milabas anyang minuli yang ali na makalakad.

I manang Luis ing paneng magbante kang ingkong na, mengapakirot ya anyang nilub ya i Luis keng kwartu. Tambing yang tinikdo. “Mamyalung kayu atang salikutan, nak? Ala kang pisan na sasalikut keni. Ali pwede, bawal ing masigla. Pota maistorbo ya i ingkong mu.” Inuma ne keng kanuan, kayi tiru ne ing pasbul. “Subukan mung mantun keng bakuran.”

Pinulisan neng Luis ing kanuan na. Matwa ne, dapat alina ne uuman mama na. “Ali kami mamyalung ma. Buri kemung lawen i ingkong.” Nilawe ne ini. Malati, balamu garing ya keng kama.

Nilukluk ya pasibayu keng monoblock i mama ng Luis keng siping na neng kama. Nilawe ne. Darakal nala deng maputi ng buak. Telnan neng mama na ing gamat ng ingkong ng Jorge. “Ika talagang anak ka. Makapagtaka. Atlung bulan ne i ingkong mu, ngeni kapa binisita. Sana kung alayu ing kwartu na kening bale.”

“Adwang bulan pamu pu.”

Nilawe neng mama ng Luis ing dextrose. “Nanu ita?”

“Adwang bulan yapa pu i ingkong atcu’ keng bale.”

Meyli ya i mama na. “Adwang bulan pamu pala. Istu ka. Keni pin.”

Aliya sana bisang lumapit i Luis, uneng balu na kung nanu gawan ng mana. Anyalang aramdaman na keng boses na na malungkut ya, kaya nilapit nemu. Kinawul neng mana, inuman keng lupa. “Byasa ya talaga ang anaku. Pagpasensyahan munaku ne, Luis? Minsan kasi, aliku ne balu ing aldo’. O kung aldo’ ba or bengi na. Kaluguran ke kasi i ingkong mu.”

“Ma…”

“Ali ka migaganaka. Alinaku man mangaga.” Meyli yang masikan, kayi telnan ne ing lupa ng Luis. “Alika mamako, ne? Keni kamu. Sopan mu kaming ingkong mu.” Tiru ne ing metung pang monoblock keng suluk na ning kwartu. Binwat neng Luis ing luklukan, dela ne keng siping ng mana ampo’n ingkong na. Tahimik lamu. Lalawen neng manang Luis i ingkong na. Lalawen neng Luis i mana. Pilang minutu ing milabas anyang atin yang dimdam na masigla i Luis. Balamu maranup yang asu.

“Mama?”

“Nanu nak?” Makalawe ya parin keng dextrose.

“Mengan nakapu ba?”

Ali ya mekibat.

“Mangan nakapa. Yaku napa ing magbante kang ingkong.”

Mabagal neng belikdan i mana. “Ika ba talaga yan, Luis? E wari sabi mu tatakut ka keng kwartu na ini?”

“Mangaga ne pu ing at’can yu. Agyu kuneman pu banten i ingkong.” Nilawe neng Luis ing padurut. “Mabilis nakayu man pu mangan, di ba?”

Uman ne sanang mana pasibayu, pero sebat ne. “Alina pu, ma. Sapak nepung lipstick ing lupa ku keng kakauma da di da’ra.

“Sige, sige. Alinaka pala anak. Alinaka pwedeng uman. Alinaka puro pyalung. Maganaka kang anak, Luis. Maganaka kang anak.” Ninwal ne.

I Luis namung dili. Alayang agawa. Nilawe ne i ingkong na. Mabagal ya ing pagtas-baba’ na ning salu na. Nilawe ne ing dextrose. Mabagal yang tutulu ing danum keng kilub. Tutu ya pala ing amanwan ng mana. Tatakut yapin keng kwartu na ita.

Tinalakad ya, meglakad papunta keng pasbul. Aliya malyaring bante kang ingkong na. Kailangan neng awsan i mana. Istu ya i Ba’pang Borgy na, aliya dapat maniwala kareng kwentu ng a’pu na. Ali neman talaga ibat keng arapa’n i ingkong na.

Tatalnan na neng Luis ing doorknob anyang dimdam ne ing boses na. “Beatriz? Beatriz…” Aline nilaweng Luis i ingkong na.

“Alayu pu i mama, ingkong. Saguli mu pu, awsan ke- -”

“Luis?”

Alina apigilan Luis ing pagharap keng kama. Makananu ne abalung ingkong na kung ninu ing atcu’ keng kwartu? Kagaling na naman makayalalang boses!

“Luis?”

Megbalik ya i Luis keng monobloc. Telnan ne ing gamat ng ingkong na, kalupa ng gagawan ng mana. Malambut ya, balamu gamat yang baby ng Ba’pang Borgy. “Yaku pu pin, ingkong. Saguli mu pu, pabalik ne pu kanyan i mama.”

“Luis… itang kanakung- -”

“Apu pu, ingkong. Apu yuku pu.”

“Luis…” Mengukuq ya. “Luis… itang relo ku…”

Relo? Nilawe neng padurut Luis ing kilub kwartu. Alayang akit relo. “Alaman pung relo, ingkong. Bisa kayu pu kabalik ng mama, pakibalwan ke kung nanu ng oras. Sabyan ke pu keka.”

Mesikan ya ing ku’kuq na. “Relo… gamitan me ing relo…”

“Relo ingkong?”

“Ing arapa’n ing arapa’n…” Keng sobrang sikan na neng ku’kuq na, digsu neng menakbag keng luklukan i Luis.

“Ingkong?”

Aliya mekibat. Megsimula lang megmasigla deng ma’kina. Tinikdo ya i Luis. Kailangan neng awsan i mana!

***

Keng bale dang Luis gewa ing burul. Aliya mangaga i manang Luis. Aliya mangaga i Luis. Mekisabi ya i a’pu ng Luis na alide pa sisindi ing TV keng burul. Pinayag ya i manang Luis. Pinayag ya i Luis. Keng ikatlung aldo’ na neng burul ng ingkong na, ikit neng pasibayung Luis ing kababata na, i Marie. Siping deng bale ing pamilya ng Marie dati. Kaklasi ne anyang elementary, kasabe ne pang mumuli. Pero anyang meghayskul, nilipat nalang baranggay di Marie. Ngeni nemu pasibayung ikit.

Makuyad ya ing buak ng a’pu ng Luis, pati ing kang mana. Keng tutu kanyan, lalaki man o babaye, makuyad la buak deng kamag-anak ng Luis. Makaba ya buak i Marie. Anggang bewang. Mamusni yang butul-pakwan i Luis anyang nilapit ya i Marie. Keng palibut da magtsismisan ampong mayli la deng tawu. Su’subu ne anyang sinabi ya ing dala’ga.

“Komusta, Luis Lusis?”

Mengapanganga ya i Luis. Ala yang aisip na sabyan, elukan na nemung butul-pakwan.

“Mali, mali yan. Ninanu ka? Akalingwan mu na ba? Dapat ing sabyan mu, ayus mu, Marie Mais.”

“Marie Mais?”

“Marie Mais. Yaku.” Pengwa ne ing aalukan ng Luis na gigutan. “Sobra ka,ne? Pabanwa tamu mu ali miyakit…

Ali ya parin mekapakibat i Luis.

“Ay…” Mepalawe ya keng lalam i Marie. “Pasensya na ka. Aliku aisip. Balu kung malapit ka kang ingkong mu. Sige, muna na ku.” Ginulut ne ing babaye. Meglakad ne palawut.

Tinipun neng Luis ing egana-gana ng sikan bakantang apagana ne pasibayu ing dila na. Ginulisak ya: “Ali, anak ka pa.”

Metahimik la ngan. Tinuknang ya i Marie. Belikdan ne, makasimangut. “Nanung klaseng biru yan? Ken naka pin.” Diniretso neng nilakad.

Malawut ne ing kababata na anyang mekatipun yang sikan lub i Luis. Tegalan ne. Keng kayang kapupulayi, asabalan ne i Ba’pa ng Borgy, atakid neng mana, tinuknang ya pa pilang minutu bakantang makiramdam keng kwentu ng a’pu na. Pero keng dulu, ayabutan ne i Marie. Atsu ya keng arap da grahe. Makalawe ya kareng batuin. Kelbit neng Luis ing dala’ga. Aliya binalikid, pero sinabi ya.

“Napun miyamu abalu, balu mu ba? Kaya ngeni kami pa makapunta. Kung abalu miya mu agad, mumunang bengi pa ning burul inigut ku ne i Papa.” Minarap ya ini kaya. “Ayalala mu pa ba anyang mangalati tamu pa? Anyang masikan ya pa i ingkong mu, anyang papunta tamu kekayu, kayi magkwentu ya tungkul kareng aliwang planeta, tungkul kareng robot, tungkol keng milabas ampong keng hinaharap ampong kareng tawung maglakbe keng panahun?”

Piniling ya i Luis.

“Nanu ya pa ing akalingwan mu?” Megsimula neng mengaga. “Ali kaman melungkut.”

“Ot mangaga ka? Ali mu neman ingkong i ingkong ku.”

“Nakangkarok Luis. Nakangkarok!”

Pinulayi ya papalub keng grahe. Elben neng Luis megdurut-durut i Marie keng karelang Volkswagen. Binuklat na ning babayi ing sulu keng grahe. Atsaka ya nilukluk keng suluk, tatakpan ne ing lupa na. Magpalabas ya pang pilang minutu i Luis. Anyang asigurado na nang aline pasibayung pulayi i Marie, nilawe nala deng batuin, tsaka ya nilub keng grahe. Nilukluk ya keng siping na neng dala’ga. Keng arap da lata lang pintura, sirang bisikleta ampong dakal na kartun na patung-patung. Menisnawa yang malalam i Luis kasabe na ning ga’ga ng Marie.

“Nanu ya lagyu ing iskwela mu?” kutang na.

“Ali naka man megtext,” sabeng sabi na. Kayi: “St. Mary’s College.”

“Ala naku man cellphone. Keng pasku naku pa saling mama, pag matas la deng gradu ku. Amiss daka. Biye me kanaku ing number mu. Magtext ku agad, promise.” Menggatal ya buntuk i Luis. “Bisa ka pangwa dakang butul-pakwan?”

“Tuknang nakung mangaga. Saguli mu. Pasensya naka. Amiss daka rin. Ali mu naku pangwa. Keni kamu.”

“Marie Mais?”

“Nanu ita, Luis Lusis?”

“Pentunan nakang ingkong kanaku dati. Anyang atcu’ ya pa uspital.”

“Pasensya naka. Aliku pa agyung munta pasibayu uspital dati. Balu mu naman siguru ing melyari kang maku.”

Saguli, tinuknang yang lumwal ing luha ng Marie. Tinangu nemu i Luis. Ali na balu kung nanung sabyan na.

“Luis Lusis?”

“Nanu ita, Marie Mais?”

“Ot mangaku nakang magtext? Siguradu naka waring matas la deng gradu mu? E pane kamu naman mangopya kanaku kanita anyang mikaklasi tamu.” Megsimula neng mayli.

“Nanu? Ika kaya!” Mesikan ya ing kayli na ning dalaga, alayang aliwang agawa i Luis kung ali kilichitchan i Marie.

Tinikdo ne ing dala’ga bakantang miwas kareng taliri ng Luis. Mitagalan la padurut keng grahe. Mabilis yang pulayi i Marie. Mesakab ya i Luis kayi mesabal ya kareng kartun. Mitwag ya keng ga’bun kayi metabunan yang kartun.

“Lusis!”

Aliya mekapagsalita i Luis. Metwagan yang pinakamabayat na kartun keng salu. Alayang aliwang agawa kung ali igalo ing kayang pa’go. Saguli, alako neng Marie deng kahun na makatambun kaya. Nilukluk ya i Luis kayi gewa neng sandalan ing metung na kartun.

“Kasikan mu naman!”

“Nanu?”

“Kasikan mu! Kasakit kaya keng salu deng kartun na den. Kayi, abwat mu lamu na balamu ala lang laman.”

Minirap ya i Marie. “Ali muku paglokwan. Ala nalaman laman deng kartun. Kayan damu kaya!”

“Sige pin, kung tutu ing sasabyan mu, kunan me pin, tsaka me pin a’but kanaku!”

Tiru neng Luis ing kartun. Gelo neng Marie ing takde na atsaka ya minta kareng kartun. Sinagli nemung binwat kayi nikbag ne keng bitis ng Luis.

“Aray!” Pakiramdam ng Luis balamu liklukan neng Ba’pa ng Borgy ing bitis na. Sakit ing dadala na ning bayat na ning kartun. “Aray, lako me!”

“Ay, Luis, pane kamu talaga magpakayli.” Binwat neng Marie ing kartun kayi binili ne keng siping na ning lalaki. Nilukluk ya rin. “Buklat me man, lawen me, ala yang laman.”

Binuklat neng Luis ing kartun. Me’tung yamung bage ing laman na nini. Aliya maybug maniwala keng ikit na. “Kunan me Marie. Kunan me!”

“Ali muku utusan.” Minirap ya i Marie. “Uwa, istu na ka. Atin yapin laman ing kartun.”

“Pakikwa mu ne…”

“O sige, tutal naman mekisabi ka.” Pepalwal neng Marie ing laman na ning kartun. “Ot kaputla mu? Nanu wari ing makatakut keng relo?”

Aliyamu kabud relo. Ginto ya ini, atin yang anam a gamat. Kilala neng Luis ing kayang akakit. Tatalnan neng Marie ing relo ng ingkong Jorge na.

“Pwedeng… kaku ne?”

“Ha? Malamang keka ya ini, kekayu neman ing grahe.” Ina’but neng Marie ing relo kaya. “O, kunan me.”

Nilawe nemung Luis ing relo keng gamat ng Marie. “Huy! Ninanu ka? Ali ka makanyan!”

“Luis! Luis!”

“I Ba’pang Borgy!” Mipatikdo ya. “Salikut me yan, bilis!”

Mipatikdo ne rin i Marie. “Nanu?”

“Basta!” Aramdaman neng Luis ing mangatabang takbang ng ba’pa na. “Sige na!”

“Sige nang nanu?”

“A… kasi pu…” Nilawe ya i Luis keng mata ng ba’pa na. Ala yang aisip, pero balu na na pag miniwas yang lawe, maghinala ya ini. Ali na buring a’kit da deng aliwa ing relo ng ingkong na. Ali na balu kung bakit, pero balu na, dapat neng salikut!

“O, Marie. Ot makalukluk ka ken?”

“A… kasi pu…” Keta nemu nilaweng Luis ing kababata na. Makasalampak ya keng metung nga kartun. “Mipagstorya kami mu pu.”

“A makanita ba?” Inabut neng Ba’pa ng Borgy ing kayang gamat. “Keni na nang, pantunan na nakang tatang mu.”

“A… sige pu. Sunod nakumu pu. Atin kumu pung sabyan kang Luis.”

Hinimas neng Bapang Borgy ing kayang at’can. “Sige, sige. Pero lagwa mu. Pota makamwanan ka.” Tinangu ya kang Luis tsaka ne meko.

Mipalukluk ya i Luis kareng kartun. “Sumap namu! Timbuk neng bagya ing pa’go na ning kaluguran na. “Salamat ne? Palawe keng relo?”

“Ay, Luis…” Kikinisan na neng dalaga ing labi na. “Pasensya naka…”

“Marie?”

“Aluklukan ke e…”

Mipakera ya i Luis kareng kartun. “Nanu? Hala! Pota mesira ya!”

Berog neng Marie ing at’can na. Meyli yang masikan. “Ika talaga ne, ali da naka abiru. Lukluk nakang masalese, ayni na ing relo.”

Binili neng Marie keng babo at’can ng Luis. Mabayat ya ini, marimla. Nilukluk yang masalese i Luis tsaka ne binili ing relo keng palad na. Hinimas-himas ne ini. Matalusad, balamu bayu yang floorwax na lapag. Keng aliwang anggulu, sasalaminan ne ing sa’la na ning sulu keng grahe. Makalilyu ya ing sa’lang gintu.

“Anam na gamat, bakit?” Nilapit neng Marie ing lupa na keng relo. “Ay o kagaling na! Makasalikut ya keng kartun, pero istu ya ing oras. Kasikan na siguro ing baterya na ni yan. O bayu yamung salikut? Ot antiyu keng kartun yan, Luis?”

“Kang ingkong ke ini. Kang ingkong ku.”

“Talaga? Ot lupa yang hi-tech? Karakal na pamo butones. Pota galang cellphone ya yan. Papindot ne?”

“Ali!”

“Kaymut mu naman!” Tinikdo ya i Marie, megpagpag yang pantalun. “Ken naka pin!”

Tinikdo ya i Luis. “Uy, ali ka mamako! Sorry…” Ina’but ne ing relo. “O, basta ali me nanabu ne? Kang ingkong ya kasi yan.”

“Bisa kumu namang mamindut.” Pengwa neng Marie ing relo tsaka ne pemindut ing butones. “O, ayan, ala namang melyari. Pasensya na ka kung mapakelam ku. Ayni o, kunan mu ne.”

Tepat na ning dala’ga keng lupa ng Luis. Kukunan na ne sana ini anyang lalung mesala, balamu ibat ya mismu keng relo. Mesala ya ing buong grahe. Mebulag ya i Luis. Melako ya bayat. Dimdam neng ginulisak i Marie. Dimdam ne ing sarili nang ginulisak. Megbalik ing pamaglawe na. Kasiping ne i Marie, tatalnan ne parin ing relo. Makalukluk la keng ga’bun. Ala nalu deng kartun. Ala ne ing grahe. Ala ne ing bale ng Luis. Keng karelang padurut, megkalat la deng dakal na babayi ampong lalaki. Deng buak da angga lang bewang.

This short story is a translation of U Eliserio’s “Maganda ang Hinaharap,” part of his second collection Tungkol sa Aso. Click here to read about his upcoming third collection, Eksamen at iba pang kuwento ng pag-ibig.

NAMI ANG PALAABÚTON

Posted on by ueliserio in Books, Short Story Collection

by U Z. Eliserio

translated into Hiligaynon by Apple Benito

Ádlaw sang pagkatáo sáng Lola Luis. Sa íla nga balay ginhimo ang kasadya.

Photo by N I E R O S H O T S on Pexels.com

Ara dídto ang íya ngá mga tiyo kag tiya, labi na gid ang iya nga mga pakaísa.

Namayha si Luis sa iya nga mga pakaisa anáno pa mas tugulang siá sa ila nga tanan. Tresé katuig na si Luis kag ang nga pakaisa nga lapit sa iya edad kay walo.

Kay bisag maghampang, sa telebisyon galantaw si Luis. Nami gid iya nga tan-aw sang gintawag dayón sila sang ila nga Lola.

Nagapungko ini sa tunga sang sala kag pinapalibótan sang tanan níya nga apo. Puéra kay Luis.

 “Luis, Luis,” siling sang iya nga Lola. “Dali bala diri apo, indi ka mamati sang akon nga storya?”

Indi unta halinan ni Luis ang telebisyon, apang kay palangga niya ang iya nga Lola, nagpalapit siá. Nagpungko siá sa tapad sang iya nga mga pakaisa, kag gin-amdam ang kaugalingon sa pagpamati sang storya.

“Segurado gid ako,” sa huna-huna siya, “pangbata liwat nga storya. Parte liwat sa nga pagong kag kuneho.”

“Pamati kamo,” hambal sang Lola ni Luis, “ang akon storya indi parte sa layo nga kaharian. Indi parte sa mga hayóp sa kalatian. Ang akon storya parte sa palaabuton subon.

Naghipos sanda tana. Labi si Luis, galubong iya ulo, gapamunog, kag nagapamati gid.

“Sang gamay pa ako…”

“Hambal mo Lola parte sa palaabuton subon,” siling ni Luis. “Ti ngaa…”

“Pamati anay apo,” siling sang iya nga Lola. “Mamati. Mamatid gid ikaw?”

“Ohó.”

“Sang bata pa gid ako, may ara aki nakilala nga lalaki. Lain iya nga pamiste, itom nga báyò, lain ang iya nga buhok, malaba ini hasta sa iya nga hawak. Kag ang pinakalain sa iyaha: indi siá kabalo magkanta.”

“Paano mo siá na kilala Lola?” ang pamangkót sang pakaisa ni Luis.

“Isa ka adlaw sa aton nga bukid, sa probinsya ta nga Aklan, nagalakat ako, nagaliwaliwa.”

“Nakit-an ko siá sa may sapa, naga-inom, perti gid ang iya nga balhaals, kapoy gid katama. Maniwang gid siá amo nga gin-agda ko tana sang dala ko nga pagkaon. Ang dala nga suman. Bisag malaba ang akon nga suman, isa niya ini ka kagat kag gin-ubos niya dayón!”

“Sungaksungak gid gali, daw si Tiyo’y Borgy man!” siling ni Luis 

“Nagkadlaw ang ila nga Lola. “Ohó, daw si Borgy man. Sang tapos na magkaon ang lalaki nga ini, nagstoryahanay kami sa dalom sang puno. Kag didto ko nabal-an kong diin siá naghalin, kag kon ano iya nga tuyo.”

“Diin siá halin?”

“Ano timo?” pamangkot sang Lola ni Luis, dayun nagkadlaw. “Indi ka gapamati? Halin siá sa buwas damlag. Ang inyo bala nga ipamangkot, ano iya nga tuyo?”

“Nagdulungan ang magpakaisa: “Ano ang iya nga tuyo?”

Naghipos sang dugay ang ila nga Lola. “Pila ka tion ang nag-agi, siling sang lalaki sa akin. May mag abot nga gera, kag tapos sina, may ara nga magdaog nga diktador. Tama ka pintas ini nga diktador, amo nga ang palaabuton sang Pilipinas, ginadikta sa mga kataóhan kon ano gid ang ila nga igúnting.”

“Ho?” dungan nila nga pamangkot.

“Ohó, indi sanda puede magpautod sa ila nga buhok. Kag sang ginpamangkot ko kong ngaa gasuksok siá sang biste nga itom, ang siling niya sa akon, sa palaabuton subon, ginadikta sa mga kataóhan kung ano ang ila isúksok!”

“Hó?” dungan sila liwat.

“Kag bal-an niyo kong ano gid ang kalahadlukán sa ila nga kalibutan?”

“Bawal sa ila magkanta?” pamangkot ni Luis.

“Amo gid apo,” siling sang ila nga Lola. “Sa imo hunahuna, ngaa bawal sa ilaha magkanta?”

Indi nakasabat si Luis.

“May ara ayhan makasabat?” Gin-isa isa sila ka lantaw sang ila Lola. 

Wala ti may nagsabat.

“Kamo mga anak, bal an niyo ang isabat?”

“Wala ti may nagsabat.

“Borgy?”

“Indi ko bal an Nay.”

Nagyúhom ang Lola ni Luis. “Pag tapos sang gera, nangin gamhanan ang diktador. Pero damo ang nagapalanggang sa katibawasán kag damo ang nagabato sa iyaha. Kay man kontrolado sang diktador ang mga diyaryo, telebisyon, kag ang radyo, kinahanglan mangita ang mga gabato sang iban nila nga paagi para ipauswag ang ila nga ideya. Kag ang ginpili nila nga paagi? Pagkanta. Ang isa ka kontra sang diktador, may ara nga kanta gatatak sa ilaha ng hunahuna. Kag sa ila nga pagkitaay, nagakantahanay sila.”

“Dali lang Lola,” hambal ni Luis. Kon ang mga gakontra sa diktador kabalo magkanta, ngaa indi siá kabalo? Indi bala siá gakontra sa diktador?”

Nagduko ang ila nga Lola. “Apo, ang istorya sa akon sang lalaki parte sa nagkalatabo bag-o pa siá nagbata. Indi na niya naabtan ang panuigon nga may ara sa gabato sa diktador. Indi na niya naabtan ang panuigon nga may ara pa sang kabalo magkanta. Kay sa iya nga ginhalinan, waay na sang nagakanta.”

“Wala na sang nagakanta?” pamangkot sang isa ka pakaisa ni Luis.

“Wala na sang gakanta.” Naglungo lang ang ila nga Lola. “Amo nga kamo, mga apo, mahadlok ako. Maabot gid ang adlaw nga diktahan ta sang kong ano ang aton ipagúnting. Kon ano aton isuksok. Kag madula ang mga kanta.” Nag-ubo ang ila nga Lola.

“O sige, mga apo. Balik na kamo didto sa inyo paghampang. Salamat gid inyo pagpamati. Salamat kag ara kamo diri tanan sa akon nga kasayáhan.”

Nagtindog ang mga pakaisa ni Luis. Kag siá lang ang nabilin sa salog. Mahalin na unta ang iya nga Lola sang ginpamangkot niya ini. “Lola, ano ang ngalan sang lalaki?”

“Jorge, apo. Jorge.”

“Hó? E gani… Jorge ang ngalan ni Lolo?”

Nangirau lang ang Lola ni Luis. Ginbilin niya ini sa sala. Gahunahuna.

“O, Luis, ngaa gatulok ka dira?”

Gibalikdan ni Luis para pangitaon ang tag-iya sang tingog. Ang iya nga Tiyoy Borgy.

“Ginahunahuna ko lang ang istorya ni Lola.”

“Tood kaw?” Nagkadlaw ini sang todo. “Indi bala sige pati sa istorya. Dumduman istorya lang to.”

“Ohó.”

“O sige na, lantaw na didto sang telebisyon. O kon maghampang ka didto sa imo mga mga pakaisa.”

Naglakat palayo si Luis sa iya nga Tiyoy Borgy. Ginpanilagan ini ni Luis, ginsegurado niya nga indi sa iya galantaw ang iya Tiyo. Amo pa lang siá naghulag. Indi siá naglakat sa ila nga bakuran para maghampang sa iya nga mga pakaisa. Indi siá naglakat sa atubangan sang telebisyon. Ang iya ginalaktan ang kwarto sang iya nga Lolo. Ang iya nga Lolo Jorge.

Dugay na gihapon indi nakit-an ni Luis ang iya nga Lolo. Tigulang na ini kag may ara nga sakit.

Indi na siá makahalin sa kwarto, tungod sang nakasab-it nga mga dextrose sa lawas kag nga butkon kag kon ano pa nga makinarya nga indi maentiéndihan ni Luis kon para diin.  Ang bal an niya naospital ang iya Lolo sang nagligad nga tuig. Darwa pa lang ka bulan ang magági sang nag-uli sila, inidi ini makalakat.

Permi ang nanay ni Luis ang gabantay sa iya nga Lolo kag nakibot ini sang magsulod si Luis sa kwarto. Nagtindog siá dayon. “Nagahampang kamo sang tagu-taguan anak? Waay ka sang pakaisa nga gatago diri. Bawal diri ang gahod, indi gid pwede. Basi madistorbo ang imo nga Lolo.”

Ginhalukan niya ini sa iya nga agtang, kah gintudlo sa puertahan. “Tistingan mo pangitaon sila sa garden.”

Gintrapuhan ni Luis ang iya nga agtang. Dako na siá daad indi na siá ginahalkan sang iya nga nanay. “Indi kami gahampang, Nay. Gusto ko lang lantawon si Lolo.”

Ginapanilagan niya ini. Gamay gid, daw manika sa katre. Nagpungko liwat ang nanay ni Luis sa monoblock sa tapad sang katre. Ginalantaw niya ini. 

Gadamo na gid ang puti nga buhok niya. Ginahapohap sang nanay ang kamút ni Lolo Jorge.  

“Ikaw gid nga bata kaw. Nakarilibog sa ulo. Tatlo na ka bulan imo nga Lolo subong ka lang gid nagbisita. Daad kong waay diri sa balay ang iya nga kwarto”.

“Darwa pa lang ka bulan.”

Naglantaw sa dextrose ang nanay ni Luis. “Ano to?”

“Darwa pa lang sa bulan si Lolo diri sa balay.”

Nagkadlaw ang iya nga nanay. “Dawra pa lang gali. Amo gid tana kaw. Dali bala diri.”

Indi unta magpalaot si Luis, kay bal-an niya ang buhaton sang iya nga nanay. Ápang nabatayagan niya tingong sa iya nga nanay nga nagakasubo ini, amo nga nagpalapit siá.

Ginkupkop siá kag ginhalukan sa guya. “Kaalam gid sang bata ko. Pasayloa gid ko Luis ha, kay kis a indi ko na bal an kong ano nga adlaw na. O kon adlawon bala o gabi-i. Palangga ko gid ang imo nga Lolo.”

“Mama….”

“Indi ka magkabalaka. Indi aki maghibi.” Nagkadlaw siá liwat, ginhapohap ang guya ni Luis.

“Indi ka maghalin, ha? Diri ka lang anay. Updi anay kami  sang Lolo mo.” Gintudlo sang nanay ni Luis ang isa pa ka monoblock sa gilid sang ila kwarto.

Ginhakwat ni Luis ang bangkò, gindala ini sa tapad sang iya Nanay kag Lolo. Nagahipos lang sila

Ginapanilagan sang nanay ni Luis ang iya nga Lolo. Ginapanilagan ni Luis ang iya nga nanay. Pila pa ka minuto ang nagági, sang may mabatian si Luis nga gahod. Daw sang gutom nga ido. 

“Mama?”

“Ano to, anak?” Nagatulok gihapon ini sa dextose.

“Nagkaon ka na?”

Indi nagsabat ang iya nga nanay.

“Kaon anay kamo didto. Ako anay magbantay kay Lolo.”

Mahinay nga pagbalikid sang iya nga nanay. “Ikaw gid bala na Luis? Indi ba hambal mo nahadlok ka sa kwarto nga ini?”

“Nagatingog na ang imo nga solóksolók. Kaya ko man magbantay kay Lolo.” Naglantaw si Luis sa iya nga palibot.

“Dali lang man kamo magkaon bay?” Maghalok unta liwat ang iya nga nanay apang ginpúnggan niya ini. “Indi na bala, Mama. Puro na ako lipstick ang akon nga guya kahalok nila Tiya.

“Sige. Indi ka na gali bata gamay. Indi ka na pwede halukan. Indi ka na sige hampang. Buut ka gid ba bata, Luis.” Nagawa ang iya nga nanay. 

Nagaisahanon lang si Luis. Waay siá mahimo. Ginalantaw niya ang iya nga Lolo.

Mahinay ang iya pag ginhawa. Ginalantaw niya ang dextrose. Mahina ang pagtulo sa sulod sang likido. 

Tood gid ang ginhambal sang iya nga nanay. Hadlok gid siá sa kwarto sang iya nga Lolo. 

Nagtindog siá, naglakat palakay sa gawang. Indi siá pwede magbantay sa iya nga Lolo

Kinahanglan niya nga tawgon ang iya nga nanay. Tama ang iya nga Titoy Borgy, inidi siya bala sige ka pati sa mga ginstorya sang iya nga Lola. 

Indi man gid halin ang iya nga Lolo sa palaabuton. 

Ginkaptan na ni Luis ang puertahan sang mabitiian niya ang boses nga ini. “Beatriz? Beatriz…”

Indi nagbalikid si Luis sa iya nga Lolo. “Waay si Mama, Lolo. Dali lang anay kay tawgon ko siá–“

“Luis?”

Indi napunggan ni Luis nga maglantaw liwat sa katre. Pano ayhan nabal-an sang iya Lolo kon sin-o ang ara sa kwarto? Maáyo gid magkilala sang boses iya nga Lolo!

“Luis?”

Nagbalik sa monoblock si Luis. Ginakaptan nkya ang kamút sang iya nga Lolo, paryas sang ginahimo sang iya nga nanay. Humok ini, daw sa kamot sang bata nila Titoy Borgy. 

“Ako gani, Lolo. Dali lang kay pabalik na si Mama.”

“Luis…ang akon–“

“Apo hó, Lolo. Apo ninyo ako.”

“Luis…” Nag-ubo. ini. “Luis…ang akon nga relo…”

Relo? Ginlibot sang mga mata ni Luis ang bilog nila nga kwarto. Waay siá makita-an nga relo. 

“Waay man diri, Lolo. Kon gusto niyo, pag balik ni Mama, lantawon ko kong ano oras na. Hambalon ko sa inyo.

Nagkusog ang pag-ubo sang iya nga Lolo. “Relo….gamita ang relo….”

“Relo Lolo?”

“Ang palaabuton sa subon…”Sa kakusog sang ubo niya nga ini daw mahulog na si Luis sa iya pungkuan.

“Lolo?”

“Indi ini nagsabat. Nag-umpisa nga maggahod ang mga makinarya.

Nagtindog si Luis. Kinahanglan niya nga tawgon ang iya nga nanay!

***

Sa balay nila ni Luis ginhaya ang iya nga Lolo. Indi naghibi ang iya nga nanay. Hindi man naghibi si Luis. Ginhangyo sang Lola ni Luis nga indi anay pagbuksan ang telebisyon samtang ginatabo ang namatyan. 

Nagsugot ang nanay ni Luis. Nagsugot man si Luis. Sang ikatlo ka adlaw nga patay sang iya Lolo, nakit-an liwat ni Luis ang iya nga katutubo nga si Marie.

Tápad balay lang nila dati ang pamilya ni Marie. Nag-eskwela sila sang dungan sa elementarya kag permi sila ga-updanay mag-uli. Apang sang hayskul na sila, nagbalhin na sang baranggay sila ni Marie. Subong lang sila liwat magkit-anay. 

Nubi ang buhok sang Lola ni Luis, kag iya nga nanay. Sa tuod lang gid, bisag lalaki o babae malip-ot sa buhok sang mga paryente ni Luis. 

Laboh buhok si Marie. Hasta sa iya hawak.

Nagbukas sang sandiya si Luis sang may nagpalapit sa Marie sa iyaha. Sa palibot nila kay puro sang may nagalibakanay kag gakaradlawanay nga mga tawo. Panghungit niya may ara nga dalaga naghambal. 

“Kumusta na ikaw, Luis Lusis?”

“Natingála si Luis. Pag tapos sang makadali sa tion, waay siá mahunahuna nga ihambal, napresentér gid lang siá sa nga katutubo sang kalan-on nga sandiya. 

“Kamali man sino. Ano man timo? Nalimtan mo na haw? Dáad nga ihambal mo, mayaáo man, Marie Mais.”

“Marie Mais?”

“Marie Mais. Ako.” Ginkuha ang ginpresentar nga titsirya si Luis. Perti ka gid ba? Isa ka tuig lang ta waay nagkitaay…”

Indi gihapon makahambal si Luis.

“Ay…” Naglantaa sa dalom si Marie. “Pasayloa ko a. Indi ko man na nahinumdom. Bal-an ko nga lapit ka gid sa imo nga Lolo. Sige, una lang ko.” Nagtalikod si Mare. Naglakat ini palayo.

Ginsupot ni Luis ang tanan nga pwersa niya kag gingamit niya ini kay makahambal siá miwat. Singgit siá: “Indi, kay bata pa imo.”

Naghipos ang tanan.

Nagpundo si Marie kag ginabalikid niya ini nga nagakurisong. “Ano man nga klase nga lahóg imo man? Dira ka gid lang. Nagdiritso ini sa paglakat.

Layo na ang iya nga katutubo sang makaaupot liwat sang pwersa si Luis. Ginlagas niya ini. Sang gadalagan siá, nabuggo siá sa iya ng Tiyoy Borgy, nadagma siá sa iya ng nanay kag kinahanglan liwat mag-untat sang pila ka minuto para mamati sa isa liwat nga istorya sang ila nga Lola. Sa uhili, naabtan niya si Marie. Ara sa atungabangan sang ila garahe . Nagatulok sa mga bituon.

Ginkuhit ni Luis ang dalaga . Indi siá nag atubang samtang naghambal siá.

Bal-an mo nga kagapon lang namon nabal-an. Kay amo nga subong lang kami naglakat. Ati kon nabal-an namom dayon, una pa lang sa haya ara na kami diri ni Papa. Nag-atubang ini sa iya. 

“Dumduman mo pa sang bata pa kita? Sang mabaskog pa si Lolo mo haw, atong magkadto ta diri sa inyo kag magstorya siá parte sa iban nga planeta, parte sa mga robot, parte man sa nagligad nga nagtabo kag sa mga palaabuton sa subon kag sa mga tawo nga nagalakat aa panág-on?

Nagdungo lang si Luis

“Ano pa ayhan nalimtan mo?” Nag-umpisa siá maghibi. “Indi k man gid masubo?”

“Ngaa nagahibi ikaw haw? Indi mo man Lolo si Lolo.”

“Buisit ka Luis! Buisit ka gid timo!” Nagdalagan ini pasulod sa garahe. 

Ginalantaw lang ni Luis si Marie nga galibot libot sa ila nga Vokswagen. Ginbuksan sa babae ang suga sa garahe. Kag nagpungko sa gilid, nagatakip sa iya itsura.

Ginpalipas lang ni Luis ang pila ka minuto. Sang masigurado niya nga indi na liwat magdalagan si Marie, naglantaw siá sa mga bituon, kag nagsulod sa garahe. Nagpungko siá sa tapad sa dalaga. Sa atubangan nila ang lata sang pintura, bike nga guba kag damo nga karton nga nagasinampaw. 

Gindungan ni Luis ang iya nga dalom nga ginahawa sa paghibi ni Marie. “Ano ngalan sang imo nga eskwelahan?”

“Indi lang man ikaw nagtext,” dungan nga siling niya. Pag tapos: “St. Mary’s College.”

“Waay pa ako cellphone. Sa Pasko pa ako baklan ni Mama, kon mag tag-as  ang akon nga grado.”

“Nahidlaw ako sa imo.”

“Ihatag mo sa akon ang imo nga number. Magtext ako dayon, tood man.” Nagkalmot sang ulo si Luis. “Uyon kaw kuhaan ta ka sandiya?

“Untatan ko na sige ka hibi. Dali lang. Pasayloa gid ako.”

“Nahidlaw man ako sa imo.”

“Indi na ako pagkuhaán. Diri ka lang.”

“Ano, Luis Lusis?”

“Ginpangita ka sa akon ni Lolo. Atong ara siá sa ospital.”

“Paaayloa konkay indi pa ako sarang sang una maglakat aa ospital. Bal-am mo man segúro natabo kay Mama.” Isa ka tiempo, nag-untat sa pagtulo ang luha ni Marie.

Nagtango lang si Luis. Indi niya bal-an ano iya nga ihambal.

“Luis Lusis?”

“Ano to, Marie Mais?”

“Ngaa nangako ka nga magtexy? Seguróha gid nga tag-as imo nga grado. Daw puros ka man kopya sa akin sang una nga upod kita mag-eskwela”. Nag-umpisa sila magkadlaw.

“Ano? Ikaw gid iya!” Kag maa nagtodo pa ang kadlawanay sang magkatutubo, waay iban nahimo si Luis, ginhitik niya si Marie.

Nagtindog ang dalaga sa garahe para likawan si Luis. Naglagsanay sila sa palibot sang garahe.

Nagdalagan sang dasig si Marie. 

Nadasmasi Luis kag nabunggo siá sa mga kahon. Natumba siá sa duta kag natabunan sang mga kahon.

“Lusis!”

Indi na makahámbal si Luis. Napitalan siá sang mabug-at nga kahon ang iya nga dughan. Waay siá lain nahimo kóndì ikaway ang iya nga mga kamut kag butkon. Apang pila pa ka segundo sang nakuha ni Marie ang mga kahon nga naglubong sa iya. Nagpungko si Luis gingamit niya ang isa ka kahon agúd sandigan. “Kusog sa imo ba!”

“Ano?”

“Mabáskug sa imo! Nasakitan gani akon dughan sa mha kahon nga ini. Ikaw timo, ginhakwat mo lang nga daw waay sang unód.”

Nagpaturong si Marie. “Indi ako apag tikali. Waay ti unód ang kahon.

Mag-an gid kaayo!”

“Ati kon tood kuhaa abi, ihatag sa akon!” Gintudlo ni Luis ang kahon. 

Daw wala kabati si Marie kag naglakat sa kahon. Daliblang niya ini ginhakwat at ginbusdak sa batiis ni Luis. 

“Aragóy! Nabatyagan ni Luis ng gaw ginpungkuan siá sa batiia sang iya nga Tiyoy Borgy. Masakit gid ang iya dala nga bug-at sang kahon. “Aragóy! Kuhaa!”

“Ahay, maan sa imo Luis, kaladlawon sa imo permi.” Ginhakwat ni Marie ang iya kahon kag ginbutang sa tapad sang lalaki. Nagpungko gihapon siya diri. “Buksi bala, lantawa, wala unod.”

Ginbuksan ni Luis ang kahon. Isa lang ang unod sini. Indi siá magpati sa iya nga nakit-an. “Kuhaa Marie. Kuhaa!”

“Indi mo ako sóloguon.” Naglaturong lang si Marie. “Ohó, amo gid. May ara nga unod ang kahon.”

“Pahilog, kuhaa….”

“O sige, kay man nakilihog ka.” Ginpagawas ni Marie ang unod sang kahon. “Ngaa nagalapsi kaw haw? Ano ng kaladlukan dira?”

“Indi lang ini basta nga relo lang. Bulawan ini, kag anom ang iya nga kamút. Kilala ni Luis ang iya nakit-an. Ginkaptan ni Marie relo sang iya nga Lolo Jorge. “Akon na iya, pwede?”

“Ha? Alangan sa inyo ining garahe, inyo gid ni.” Ginahatah sa iya ni Marie ang relo. “Araó kuhaa.”

Ginatulok lang ni Luis ang relo sa kamút ni Marie.

“Hoy, ano timo? Kawirdo sa imo!”

“Luis! Luis!”

“Si Tiyoy Borgy!” Nagtindog siá. “Tagaua anay, dalii!”

Nagtindog si Marie. “Ano?”

“Basta!” Nabatuagan ninLuis ang dagko nga lapak sang iya nga tiyo. “Sige na bala!”

“Sige nga ano?”

“A….Kay…” Nagtulok lang si Luis sa mata sang iya nga tiyo. Waay siya maghunahuna, apang kabalo siya nga maglikay sang tan-aw kay para indi magtingala iya nga tiyo. Indi niya uyon nga makit-an sang iban amg relo sang iyaha nga lolo. Indi niya bal an kong ngaa apang kabalo siá nga tagoon niya ini sang mayad!

“O, Marie. Ngaa nakapungko ka dira?”

“A…..kay….”

Sang ginbalikdan ni Luis ang iya nga katutubo. Nagasuksok ini sa mga kahon.

“Nagastoryahanay lang kami.”

“Ay tood?” Ginpresentár sang Tiyo Borgy ang iya kamut. “Dali diri hija, ginapangita sang tatay mo.”

“A… sige. Masunod kang ako. Mau ihambal lang  ako kay Luis. 

Ginhapóhap sang Tiyo ang iya nga tiyan. “Sige, dalii kay basi makigan ka.” Naglango lag ini kay Luis kag naghalin sa garahe. 

Nagpungko si Luis sa mga kahon. “Mayad lang”. Ginsumbag niya kadali ang iya amigo sa bútkon. “Salamat ha? Pwede palantaw sang relo?”

“Nako Luis…” Ginakagat sang dalaga ang iya bibig. “Pasensya gid ako…”

“Marie?”

“Napungkuan ko bay….”

Nahigda sa mga kahon si Luis. “Ano? Hala! Basi maguba!”

Hinampak siá sa tiyan ni Marie. Nagkadlaw siá. “Ikaw gid, daw indi gid masulog. Tadlong bala kag pungko sang tarong, ari ang relo.” Ginpatong ni Marie sa babaw sang tiyan ni Luis.

But-at ini kag lamig gid. Tadlong nga nagpungko si Luis kag ginbutang ang relo sa iya nga kamut.

Ginahapohap niya ini. Danlog ini daw paryas sa salog nga bag o floorwax. Sa iban nga anggulo, nagasalaming ini sa sanag sang suga sa garahe. Makalingin sa ulo ang iya suga nga bulawan. 

“Ngaa anom iya nga kamut?” Ginpalapit ni Marie ang iya nga itsura sa relo. ” Aba, nami gid ho.

Tinago ini sa kahon, apang tama man ang iya nga oras. Ngaa araal ini sa kahon, Luis?

“Sa Lolo ko ini.”

“Tood? Ngaa daw perti ka hi-tech? Damo pa sang butones. Basi bala cellphone na? Papindot ay?”

“Indi”

“Dalok sa imo!” Nagtindog si Marie, nagpalagpag sang iya nga delargo. “Dira ka na lang!”

Nagtindog si Luis. “Indi na maghali! Hinulsuli ako…” Ginhatag niya ang relo. ” Araó… basta indi pag húloga ha? Sa Lolo ko ini.”

“Uyon ko lang man nga pislitón.” Ginkuha ni Marie ang relo kag ginpindot ang butones sang relo. “O, araó, waay man ti matabo. Pasayloa ko kay gapanghibot ako. Araó, kuhaa na.”

Ginpatubang sang dalawa sa itsura ni Luis. Kuhaon unta niya ini apang nagdugang ang siga siga, nga halin gid sa relo. Ginsakop sang sang ang tanan nga garahe. Nagbútá si Luis.

Nadula ang iya nga bug-at. Nabatian niya nga nagasinggit si Marie. Nabatian man niya ang iya nga gasingit sia.

Nagpanumbalik ang iya nga tanawon. Tapad siya si Marie, may ginakaptan gihapon siá nga relo. 

Nagpungko sila sa duta. Waay na ang mga kahin. Waay na ang ila garahe. Waay na balay nila ni Luis. Sa ila nga palibot, pila ka gatos nga babae kag lalake ang naglápnag. Sila tanan malaba ang buhok hasta sa hawak. 

This short story is a translation of U Eliserio’s “Maganda ang Hinaharap,” part of his second collection Tungkol sa Aso. Click here to read about his upcoming third collection, Eksamen at iba pang kuwento ng pag-ibig.

ANG KAUGMAON

Posted on by ueliserio in Books, Short Story Collection

by U Z. Eliserio

translated into Cebuano by Mariel M. Acosta

Sa balay nila Luis gisaulog ang adlaw sa pagkatawo sa iyahang Lola. Kauban sa balay iyang mga angkol, ante ug mga ig-agaw. Dili komportable si Luis sa iyang mga ig-agaw kay siya ang kinamaguwangan sa ilaha. Trese anyos na si Luis ug ang nagsunod niini kay otso anyos pa lamang.

Photo by N I E R O S H O T S on Pexels.com

Imbis na makigdula, nagtan-aw na lang si Luis ug TV. Samtang nalipay kini sa iyang pagtan-aw, gitawag si Luis sa iyahang Lola.

Naglingkod ang iyahang Lola sa sala ug gipalibutan kini sa iyahang mga apo. “Luis, Luis” tawag sa iyang Lola. “Dali diri dong, paminaw sa akong istorya.”

Dili unta biyaan ni Luis ang iyang pagtan-aw ug TV pero tungod kay gihigugma man niya iyang Lola, niduol siya tapad sa iyang mga ig-agaw. “Pambata na sad ni ba kadtong pagong ug kuneho,” ingon ni Luis sa iyang huna-huna.

“Paminaw mo,” ingon sa Lola ni Luis. “Ang atong istoryahan karon kay dili na maghisgot sa kaharian o sa hayop sa kalasangan. Ang atong hisgutan karon kay ang kaugmaon.”

Hilom nga naminaw ang tanan. Natingala si Luis.

“Kadtong bata pa ko…”

“Ana ka La kaugmaon atong hisgutan…Nganong…?” pangutana ni Luis.

“Paminaw dong…Paminaw ba? Maminaw ka?” tubag sa iyang Lola.

“Oo La.”

“Kadtong bata pa ko, naa koy nakaila na lalaki, nakabistidag itom. Ug ang iyang buhok kay hangtod na sa iyang bat-ang sa kataas. Ang nakalahi pa gyud sa iya kay dili siya kabalo mukanta.”

“Giunsa ninyo pagkaila La?” pangutana sa isa kaig-agaw ni Luis.

“Isa kaadlaw sa atong bukid, naglakaw-lakaw ra gud ko unya nagmuni-muni. Nakita man nako na siya sa sapa, nag-inom ug tubig sa sapa kay giuhaw, gikapoy, tapos gipaningot ug maayo. Payat pud kaayo siya maong giagda nako ug kaon. Ang akong dala nga suman kay iya dayong nahurot, isa ra kapaakan niya, hurot dayon ang suman nga pagkataas-taas ra ba ato.”

“Kahagog La murag si Angkol Borgy!” ingon ni Luis.

Ningkatawa ilahang Lola. “O murag si Angkol Borgy ninyo. Pagkahuman niyag kaon, naginistoryahay mi sa ilalom sa kahoy. Nahibaw-an nako didto kung asa siya gikan ug unsay tuyo niya diri.”

“Asa siya gikan La?”

“Unsa man ka dong uy” pangutana sa Lola ni Luis samtang nagkatawa “Wa ka naminaw? Gikan siya sa kaugmaon. Ang dapat ninyo nga pangutana kay unsay tuyo niya?”

Nangutana ang magig-agaw: “Unsay tuyo niya La?”

Nihilom ug dugay ilahang Lola. “Pila ka sintos tuig ang mulabay, ingon sa ako sa lalaki. Naay muabot na gira pagkahuman naay mudaog nga diktador. Grabi ni nga diktador maong ang Pilipinas puhon, diktahan ang mga tao unsay dapat istayl sa ilang gupit.”

“Unsa La?” sabay na pangutana sa tanan.

“O bawal magpagupit. Pagpangutana nako sa iya nganong nakasuot siyag bistida nga itom, gitubag ko niya nga puhon daw, dili ang mga tawo ang makabuot kung unsay ilang suoton!”

“Unsa La?”sabay na pud na pangutana sa tanan.

“Ug kabalo ba mo unsay pinakahadlok sa iyang kalibutan?”

“Bawal sila mukanta La?” pangutana ni Luis.

“Tama dong,” tubag sa iyang Lola. “Tan-aw nimo ngano kaya dili sila pwede mukanta?”

Wala katubag si Luis.

“Naa kayay makatubag?” Giisa-isa silag tan-aw sa ilang Lola kung naa bay makatubag.

Pero walay nakatubag.

“Kamo nak, naa moy tubag?”

Wala gihapon.

“Borgy?”

“Wala ko kabalo Ma.”

Mingisi ang Lola ni Luis. “Pagkahuman sa gira, mas kusgan na ang diktador. Pero daghan gyapoy gaagad sa kagawasan maong daghay ninglaban sa iyaha. Pero kay kontrolado man sa diktador ang mga balita na madungog sa TV ug sa radyo, kinahanglan mangita ug pamaagi ang mga tawo para ipahibalo sa uban ilang mga mulo. Kanta ilang napili na pamaagi. Kada kalaban sa dikatdor, naay kanta nga mutatak sa iyang huna-huna. Ug kada magkita ang mga tawo, manganta sila.

“Kadali lang La,” ingon ni Luis. “Kung ang mga kalaban sa diktador kay kabalo mukanta, nganong siya dili? Dili ba siya kalaban sa diktador La?”

Miduko iyang Lola. “Dong, ang giingon sa ako sa lalaki kay kadtong wala pa siya gipanganak. Wala man niya maabti ang panahon nga naa pay mikalaban sa diktador. Wala na niya maabti ang panahong naa pay kabalo mukanta. Sa iyang gigikanan, wala nay kanta.”

“Wala nay kanta La?” pangutana sa isa pa kaig-agaw ni Luis.

“Wala nay kanta.” Naglingo-lingo ilang Lola. “Mao ng nahadlok ko. Muabot ang adlaw nga diktahan ta unsay atong gupit ug kung unsay atong suoton. Ug mawala ang mga kanta.” Ning-ubo ilahang Lola. “Sige na balik namo sa inyong pagdula-dula. Salamat sa pagpaminaw. Salamat kay naa mo diri sa pagsaulog sa akong adlaw.”

Nanindog na ang mga bata para magpadayon ug dula. Nabilin si Luis. Gipangutana niya iyang Lola. “La unsay pangalan atong lalaki?”

“Jorge dong, Jorge.”

“La? Diba Jorge man ang pangalan ni Lolo?”

Gikindatan si Luis sa iyahang Lola ug gibilin niya kini nga naghuna-huna pa.

“O Luis, naunsa man ka dihaa?”

“Naghuna-huna lang ko sa giingon ni Lola kol.” Tubag ni Luis sa iyang angkol na si Angkol Borgy.

“Mao ba?” Mikatawa ug kusog si Borgy. “Ayaw kaayo ug tuo sa istorya ha? Storya-storya ra man na.”

“Sige kol.”

“O pagtan-aw nag balik ug TV pwede sab makigdula ka sa imong mga ig-agaw.”

Naglakaw palayo ang angkol ni Luis. Gipanid-an siya ni Luis. Gisigurado sa ulitawo nga wala na siya gitan-aw sa iyang angkol. Wala miadto si Luis sa iyang mga ig-agaw aron makigdula. Miadto siya sa kwarto sa iyang Lolo Jorge.

Dugay-dugay na pud nga wala sila magkita sa iyang Lolo. Tigulang na intawon ug naa puy sakit. Di na makalakaw sa iyang kwarto kay nagsalig na lang intawon sa dextrose ug unsa pa nga makinaryang wala kasabot si Luis kung para sa asa to. Basta ang iya rang nahibal-an kay naospital iyang Lolo atong miaging tuig pa. Duha na kabulan ang milabay gikan sa pagkaospital nga di na makalakaw iyahang Lolo.

Ang inahan ni Luis ang pirmi magbantay sa iyang Lolo, ug natingala kini nganong giduaw ni Luis iyahang Lolo sa kwarto. Mitindog dayon iyang inahan ug nangutana “Nagtaguanay ba mo nak? Wala baya kay ig-agaw nga nagtago diri. Bawal ang samok diri basig madisturbo inyong Lolo.”

Gihalukan si Luis sa iyang inahan sa agtang. “Tistingi didto sa labas pangitaa” ingon sa inahan kay Luis ug gitudlo ang pirtahan.

Gitrapuhan ni Luis ang iyang agtang. Di na daw siya bata para halukan pa sa iyang inahan sa agtang. “Wala man mi nagdula Ma. Gusto ra nako lantawon si Lolo.” Ug iya kining gilantaw nga mura nag manika sa katre iyang Lolo.

Nibalik ug lingkod ang inahan ni Luis sa monoblock tapad sa katre. Gilantaw pud niya iyang amahan nga nanaghan na ang uban sa ulo niini. Gigunitan sa inahan ni Luis ang kamot ni Lolo Jorge.

“Ikaw jud nak ba. Wa ko nagtuo nimo. Tulo na kabulan imong Lolo diri pero karon ra ka ningbisita maayo untag wala diri sa balay iyang kwarto.”

“Duha pa gani kabulan Ma.”

Gipangutana si Luis sa iyang inahan samtang nagtan-aw sa dextrose. “Unsa nak?”

“Duha kabulan pa man ma naa diri si Lolo sa balay.”

Ningkatawa ang inahan ni Luis. “Duha pa diay kabulan nak? Aw tama, Dali diri bi.”

Dili unta muduol si Luis kay kabalo siya unsay buhaton sa iyang inahan. Pero sa tingog pa lang daan, matod na ni Luis ang kaguol sa iyahang inahan maong niduol kini.

Gigakos siya sa iyang inahan ug gihalokan ang iyang aping. “Utukan gyud akong anak oy. Sabta na lang ko nak ha? Usahay makalimtanon na gyud ko. Usahay di nako makamatikod kung gabii na ba o adlaw pa. Pirmi ra man gud ko magbantay sa imong Lolo.”

“Ma.”

“Ayawg kabalaka di man ko muhilak.” Ningkatawa ang inahan ni Luis samtang gihikap ang aping sa iyang anak. “Ayawg lakaw ha? Diri ra ka ubani imong Lolo.” Ug gitudlo kay Luis ang usa pa ka monoblock na nakabutang sa suok sa kwarto sa iyang Lolo.

Gialsa kini ni Luis ug gidala tapad sa iyang inahan ug Lolo. Hilom ang ilang palibot. Gilantaw na pud ug balik sa inahan ni Luis ang Lolo sa iyang anak. Gilantaw pud ni Luis iyang inahan. Pila ka minuto ang milalabay, adunay nadungog si Luis nga murag tingog sa gigutom na iro.

“Unsa to nak?”

“Ningkaon na ka Ma?”

Wala nitubag ang iyang inahan.

“Kaon sa Ma, ako na lang say bantay kay Lolo.”

Nagduha-duha ang inahan ni Luis. “Ikaw na Luis? Di ba mahadlok man ka diri sa kwarto sa imong Lolo?”

“Gigutom man gud ka Ma. Kaya man nako bantayan si Lolo.” Gilantaw ni Luis ang palibot sa kwarto. “Dali ra man ka mahuman ug kaon Ma diba?” Halukan pa unta ug makausa pa si Luis sa iyang inahan. “Ayaw na Ma. Puno na kaayo nig lipstick akong nawong sigeg halukan nila Ante.”

“Aw di naman diay ka bata nak no? Di na pwede halukan. Di na pud ka sigeg dula. Kabuotan sa akong anak. Sige na.” Nilabas na ang inahan ni Luis sa kwarto para mukaon.

Walay mabuhat si Luis sa sulod kay siya ra may isa nga nagbantay sa iyang Lolo. Gilantaw ra ni Luis iyang Lolo. Hinay na ang pagtaas-baba sa dughan sa iyang Lolo kada muhinga. Gilantaw na pud niya ang dextrose. Hinay gyapon ang pagtulo sa likido sa sulod niini.

Tinood gyud diay ang ingon sa iyang inahan nga mahadlok siya sa sulod sa kwarto sa iyang Lolo.

Mintindog si Luis ug naglakaw padulong sa pirtahan. Kinahanglan na niya tawagon ug balik iyang inahan kay di na niini kaya pa ang pagbantay tungod sa kahadlok. Nakahuna-huna pud si Luis nga tama ang giingon sa iyang Angkol Borgy nga dili dapat mutuo sa istorya sa iyang Lola.

Dili man gyud daw gikan sa kaugmaon iyang Lolo.

Gunit ni Luis ang doorknob ug sadihang nakadungog siya ug “Beatriz, Beatriz…?”

Wala lingia ni Luis iyahang Lolo. “Wala diri si mama Lo. Kadali lang Lo tawagon sa nako si mama…”

“Luis?”

Wala kaantos si Luis ug mitan-aw ug balik sa katre kung asa naghigda iyang Lolo. Giunsa pagkahibalo sa iyang Lolo kung kinsa ang naa sa kwarto? Kakuyaw ba nga makaila ug tingog ni si Lolo Jorge?

“Luis?”

Nibalik si Luis ug lingkod sa monoblock. Gigunitan niya ang kamot sa iyang Lolo sama sa paggunit sa iyahang inahan sa kamot sa tigulang. Humok na ang kamot ni Lolo Jorge, murag kamot sa bata sa iyang Angkol Borgy. “O Lo, ako ni, tawagon na nako si mama Lo ako na siyang pabalikon.

“Luis, akong…”

“Apo, Lo. Apo ko ninyo.”

“Luis…” Miubo ang tigulang. “Luis… ang akong relo…”

Relo? Gipangita ni Luis ang relo sa iyang Lolo sa kwarto niini pero wala siyay makita nga relo.

“Wala may relo Lo. Pagbalik na lang ni mama Lo mangutana ko unsa nay oras ingnon taka.”

“Mikusog ang pag-ubo sa iyang Lolo. “Relo…gamita ang relo…”

“Relo Lo?”

“Ang kaugmaon… ang kaugmaon” Sa kakusog sa ubo sa tigulang, hapit mahulog si Luis sa iyang gilingkuran.

“Lo?”

Wala nitubag ang tigulang. Nagsugod na pud ug tingog ang mga makina.

Mitindog si Luis para tawagon iyahang inahan.

*

Sa balay nila Luis gihitabo ang lamay. Wala mihilak ang inahan ni Luis. Wala pud mihilak si Luis. Nihangyo ang Lola ni Luis nga dili sa gamiton ang TV samtang aduna pay lamay. Nisugot sila Luis. Sa ikatulo nga adlaw sa lamay, nagkita si Luis ug ang iyang kadula sa una atong bata pa sila. Ang ngalan sa babae kay si Marie.

Silingan sila sa una ni Marie. Klasmet sab silang duha atong elementarya, kasabay ni Luis ni si Marie kada ulian na gikan sa klase. Pero pagtung-tong nilag Hayskul, nibalhin ang pamilya ni Marie sa laing barangay.

Gamay ug buhok ang Lola ni Luis pati pud iyahang inahan. Pero mababae man o malalaki, gagmay gyud daw ug buhok ang ilang kaparyentehan o kadugo.

Pero si Marie, taas kini ug buhok hangtod sa iyang bat-ang.

Niduol si Marie kay Luis samtang nagabri si Luis ug ampaw aron kaunon. Sa ilang palibot kay puro tsismisan ug katawa ang gibuhat sa mga tawo.

“Kumusta naman ka Luis?” pangutana ni Marie.

Wala dayon katubag si Luis ug imbis na mutubag, gitunol na lang niya ang ampaw kay Marie na iya na untang kaunon.

“Mali man na. Naunsa ka? Nakalimot na ka? Dapat mutubag kag okay ra Marie Mais.”

“Marie, Mais?”

“Marie, Mais. Ako.” Gikuha ni Marie ang gitunol na ampaw sa iyaha ni Luis. “Grabe ka ha? Isa ra gani katuig ta wala nagkita…”

Wala gihapon makatingog si Luis.

“Ay…” Niduko si Marie. “Pasayloa ko wala ko nakahuna-huna nga suod diay ka sa imong Lolo. Sige, una sa ko.” Nitalikod ang dalaga ug milakaw palayo.

Giipon ni Luis ang iyang kusog para makastorya siyag tarong. “Ayaw, bata pa ka!”

Nihilom ang tanan.

Nihunong si Marie sa iyang paglakaw. Nilingi kay Luis nga nasuya. “Unsa man na? Wa ko ganahi.” Nipadayon na ang dalaga sa paglakaw.

Taod-taod na pud bago nabawi ni Luis iyang kusog. Gigukod niya si Marie ug nabanggan niya iyang Angkol Borgy. Gipahunong pud siya sa iyang inahan sa pagdagan. Kinahanglan na pud ni Luis maminaw sa istorya sa iyahang Lola. Pero sa katapusan, naabtan niya si Marie. Nakita ni Luis ang dalaga atbang sa ilang garahe, gitan-aw ang mga bituon sa kalangitan.

Giagbayan kini ni Luis. Wala milingi ang dalaga pero nakigistorya siya sa ulitawo.

“Kagahapon ra man namo nahibal-an maong karon ra mi nianhi kay kung kabalo pa lang mi dayon, unang adlaw pa lang sa lamay naa na mi.” Ug niatubang na kini kay Luis. “Kahinumdom pa ka sa una? Kadtong himsog ug buhi pa imong Lolo? Kadtong magtapok ta diri samtang naghisgot imong Lolo ug mga robot, planeta, mga tawo sa kagahapon ug kaugmaon?

Nitando si Luis.


“Unsa pa diay imong nakalimtan?” Nagsugod ug hilak ang dalaga. “Wala man lang ka nagguol.”

“Nganong ikaw man ang mihilak? Dili man nimo Lolo akong Lolo.”

“Kabastos nimo Luis uy bastos kayka.” Nidagan ang dalaga padulong sa garahe.

Gitan-aw ni Luis si Marie nga nilibot sa ilang sakyanan o kotsi. Gibuhi ni Marie ang suga sa garahe. Milingkod kini sa suok sa garahe ug gitabunan ang nawong. Gipasagdan sa ni Luis ug pila kaminuto. Gisigurado niya nga dili na mudagan si Marie. Human nilantaw ug balik ang ulitawo sa mga bituon sa kalangitan ayha misulod sa garahe. Gitaparan niya ang dalaga. Atbang nila kay mga lata sa pintora, sira na bayk, ug patong-patong na mga karton.

Napungot si Luis kay Marie human gipangutana ang dalaga. “Asa ka nagskwela karon?”

“Wala man lang ka nagtext.” “St. Mary’s College.” Tubag sa dalaga.

“Wala man koy selpon. Pasko pa daw ko palitan ni mama ug kung maayo sab daw akong grado.”

“Gimingaw ko nimo.” Ana ang dalaga.

“Tagai kog number nimo para mateksan dayon taka inig magkaselpon nako.” Gikalot ni Luis iyang ulo. “Gusto kag ampaw?”

“Muhunong na lagi ko sa paghilak kadali lang.” Tubag sa dalaga.

“Ayaw na ko kuhai. Diri ra ka.” Tugon ug balik ni Marie.

“Marie, Mais?”

“Unsa man Luis, Lusis?”

“Gipangita ka sa ako ni Lolo sa una kadtong naospital pa siya.”

“Pasayloa jud ko ha? Kabalo na ka daan na dili pa ko andam ato muadtog ospital kabalo baya ka sa nahitabo kay mama.” Nitulo na pud usab ang luha ni Marie.

Nitando na lang si Luis kay wala siya kabalo unsay iyang iingon sa dalaga.

“Luis, Lusis?”

“Unsa man, Marie Mais?”

“Nganong nagsaad man ka na magteks ka? Sigurado ba ka nga taas gyud imong grado ron? na sige ra baya kag pangopya sa ako sa una.” Nahimuot ang dalaga maong nakakatawa kini.

“Unsay ako, ikaw man.” Kay kusog man ang katawa sa dalaga, gigitik kini ni Luis.

Nitindog ang dalaga ug milikay sa mga kamot ni Luis. Ug nagginukdananay sila sa garahe.

Paspas mudagan si Marie.

Nadagma sa yuta si Luis kay nabangga sa mga karton. Nadat-ugan kini sa karton nga nay sulod.

“Lusis!”

Wala katingog si Luis kay nadat-ugan iyang dughan ug bug-at na karton. Wa siyay laing mabuhat kundi ipataas ang mga kamot ug mga bukton. Taod-taod pa siya natabangan ni Marie ug gitanggal niini ang karton nga midat-og sa dughan sa ulitawo. Nilingkod si Luis ug misandig sa karton nga nakadat-og sa iyaha. “Kusgana nimo uy.”

“Unsa?”

“Kusgan ka ba. Sakit baya kaayo ni sa dughan bay pero naalsa ra nimo na murag walay sulod.”

Gisigahan siyag mata ni Marie. “Ayaw ra gud ko gara-garai wala man toy sulod maong gaan ra kaayo.”

“Kung walay sulod sige daw bi itunol daw sa akoa bi.” Walay pagduha-duha nga gikuha ni Marie ang karton ug gibundak kini sa mga paa ni Luis.

“Agay!” Paminaw ni Luis kay mura siyag gilingkuran sa iyang Angkol Borgy. Sakit ang dala sa bug-at na karton. “Aray, kuhaa na!”

“Ambot nimo uy ayaw pagpakatawa bi.” Gialsag balik ni Marie ang karton ug gibutang tapad kay Luis. Milingkod pud ang dalaga tapad ni Luis. “Tan-awa, abrihi diba walay sulod.”

Giabrihan ni Luis ang karton. Isa ra ka butang ang sulod sa karton. Wala katuo ang ulitawo sa iyang nakita. “Kuhaa ra gud Marie, kuhaa.”

“Di ko nimo katabang uy.” Gisigahan usab ni Marie ug mata si Luis. “O lagi naa nay sulod tama na ka.”

“Palihog, kuhaa sa gud.”

“Sige tutal nihangyo ka.” Gikuha ni Marie ang sulod sa karton. “Ngano daw nanluspad ka? Unsay naa daw aning relo?”

Dili basta-basta ang relo. Bulawan ang butang, ug unom ang kamot niini. Kaila ni Luis ang iyang nakita. Gunit ni Marie ang relo ni Lolo Jorge. “Pwede ba na akoa na?”

“Ha? Malamang imoha man jud ni kay naa man ni sa inyong garahe.” Gitunol ni Marie ang relo kay Luis. “Ara, o.”

Gitutukan ra ni Luis ang relo na gunit ni Marie.

“Hoy unsa man mura kag wirdo.”

“Luis, Luis!”

“Si Angkol Borgy.” Nitindog si Luis. “Itago, dalia.”

Mitindog pud si Marie. “Unsa?”

“Basta!” Dungog ni Luis ang dagkong tamak sa iyang angkol. Naratol siya pero kabalo siya nga pag muiwas siya sa iyang angkol kay dudahan siya. Dili gusto si Luis na makit-an pa sa uban ang relo sa iyang Lolo. Wala siya kabalo ngano pero dapat matago dayon to.

“O, Marie nganong naglingkod man ka diha?”

“Kuan man gud kol…”

“Nagistoryaanay ra mi kol.” Matod ni Luis.

“Mao ba?” Gitunol ni Borgy ang iyang kamot kay Marie aron mutindog na kay gipangita na ang dalaga sa iyahang papa.

“Sige kol, musunod ra ko kol. Naa pa koy iingon kay Luis.”

Gihikap-hikap ni Borgy iyang tiyan. “Sige, pagdali ha para di ka makasab-an sa imong papa.” Mitando kini kay Luis ug gilimpyuhan ang garahe.

Nakalingkod si Luis sa mga karton. “Maayo na lang jud!” Ug pahinay nga gisumbag niini ang bukton sa dalaga. “Salamat ha? Pwede na ba nako tan-awon ang relo?”

“Patay, Luis!” samtang gipaak sa dalaga ang iyang wait. “Pasayloa ko.”

“Marie?”

“Nalingkuran man gud nako.”

Nakahigda sa mga karton si Luis. “Unsa? Hala basig nasira?”

Gihapak ni Marie ang tiyan sa ulitawo ug mikatawa kini. “Hahahahaa ikaw jud ba di ka mayaga-yagaan. Pagtarong ra gud ug lingkod, ara ang relo o.” Gipatong ni Marie sa ibabaw sa tiyan ni Luis ang relo.

Bug-at ang relo, bugnaw. Nagtarong ug lingkod si Luis ug gibutang sa iyang mga palad ang relo. Iya kining gihikap-hikap. Danlog ang relo, murag salog nga gikan gi florkwakan. Sa lahi nga anggulo pud, maklaro sa relo ang kahayag sa bombilya sa garahe. Makahilo ang suga na bulawan.

“Umom ka kamot, ngano?” Gibalhin ni Marie ang iyang nawong sa relo. “Hala kanindot! Nakatago siya sa karton pero sakto ang oras sa relo. Kuyaw siguro kaayo nig bateri? O bag-ong tago lang? Ngano naa man na sa karton gibutang Luis?”

“Kay Lolo man ni, ” tubag ni Luis.

“Diay? Nganong mura mag haytek? Daghan pa gyuy butones. Basig selpon na pagpindot ha?”

“Ayaw!”

“Kadalo ana niya oy!” Mitindog si Marie ug gipagpagan ang iyang pantalon. “Lakaw nako uy.”

Nitindog pud si Luis. “Ayaw sag lakaw, sorry…” Gitunol niya ang relo kay Marie. “Ara o basta ayaw ihulog ha? Kay Lolo man gud ni.”

“Gusto ra man nako mamindot.” Gikuha ni Marie ang relo ug nagpindot-pindot sa butones. “Wa may nahitabo oy. Pasayloa jud ko sa akong pagkapakialamera. Ara oh kuhaa na.”

Gitunong ni Marie ang relo sa nawng ni Luis. Kuhaon na unta ni Luis pero mas nihayag ang palibot na gikan mismo sa relo ang kahayag. Mihayag ang tibuok garahe. Nabulag si Luis. Nawad-an siyag kusog. Nakadungog siya nga ningsyagit si Marie. Nadungog pud niya ang sarili niya nga syagit. 

Taod-taod kay nibalik ra ang panan-aw sa ulitawo. Katapad niya si Marie. Gunit gyapon niya ang relo. Nakalingkod sila sa yuta. Wala na ang mga karton. Wala na ang garahe. Wala na ang balay nila Luis. Sa ilang palibot, nanlabas ang daghan kaayong mga babae ug lalaki, ug ang ilang mga buhok kay tag-as kutob sa ilang mga bat-ang.

This short story is a translation of U Eliserio’s “Maganda ang Hinaharap,” part of his second collection Tungkol sa Aso. Click here to read about his upcoming third collection, Eksamen at iba pang kuwento ng pag-ibig.

MAGAYON AN MAÄBOT

Posted on by ueliserio in Books, Short Story Collection

by U Z. Eliserio

translated into Bicol by Benita Balla-Hugo


Kompleanyo kan Lola ni Luis. Ginibo sa saindang harong an selebrasyon. Yaon an saiyang mga tiyuon asin tiyaon, dangan an saiyang mga pinsan. Nasusupog si Luis sa saiyang mga pinsan, palibhasa mas may edad na s’ya sa mga ini. Trese ańos na si Luis, an pinsan niyang may pinakaharaning edad saiya nasa walo pa sana.

Photo by N I E R O S H O T S on Pexels.com

Kaya imbes na makikawat, naghiling na sana siya nin TV. Maogma siyang naghihiling kan biglang apudon kan saiyang Lola.

Nakatukaw ini sa tahaw kan sala, napalibutan kan saiyang mga makuapo, pwera kay Luis. “Luis, Luis” an apod kan saiyang Lola. “Mari daw Noy, habo mo magdangog kan istorya ko?”

Habo kutang bayaan ni Luis an TV, pero nin huli ta padaba n’ya an saiyang Lola, nagrani s’ya. Nagtukaw s’ya kataid kan saiyang mga pinsan, dangan nagpakarhay kan sadiri para sa pagdangog kan istorya. “Sigurado ako,” sa isip n’ya, “pang-aki an istorya. Manungod na naman sa bahộ buda kuneho.”

“Magdangog kamo,” an sabi kan Lola ni Luis, “an istorya ko bako man manungod sa harayong kahadean. Bako man manungod sa mga hayop sa kabubuldan. An istorya ko manungod sa maábot.”

Natuninong an gabos. Pati si Luis, nagngangalas, seryosohon sa pagdangog.

“Kaitong aki pa ako…”

“Sabi mo Lola manungod sa maábot,” an komento ni Luis, “E, nata…”

“Magdangog ka, Noy,” an sabi kan saiyang Lola. “Magdangog. Nagdadangog ka?”

“Iyo po.”


“Kaitong aki pa ako, may nabisto akong sarong lalaki. Lain man an saiyang sulot, itum an saiyang bado. Lain an buhok, halaba, sagkod sa iksan. Pero, an pinakanapapalain saiya: dai s’ya tatao magkanta.”

“Panộ n’yo po s’ya nabisto Lola?” hapot kan sarong pinsan ni Luis.

“Sarong aldaw sa bukid, sa probinsya nin Aklan, naglalakaw-lakaw ako, naghohorop-horop. Nahiling ko s’ya sa may salog, nag-iinom, dapluson, pagalon. Maniwangon s’ya, kaya tinangro ko nin kakanon, su dara kong suman. Inubos n’ya ito tulos, sarong kagat sana, bangan halabaon an dara kong suman!”

“Makinaunon po, gari si Tiyo Borgy!” sabi ni Luis.

“Nagngarakngak an saindang Lola. “Iyo, gari si Borgy. Pakatapos magkakan kan lalaking idto, nag-istoryahan kami sa irarom nin puon nin kahoy. Duman ko naaraman kun sain s’ya hali, kun ano an saiyang túyo.”

“Sain po s’ya hali?”

“Ano man daw ini?” hapot kan Lola ni Luis, sabay ngarakngak. “Dai ka nagdadangog? Hali s’ya sa maábot. An dapat nindong ihapot, kun ano an saiyang túyo?”

Nagsarabayan an magpirinsan: “Ano po an saiyang túyo?”

Natuninong nin haloy an saindang Lola. “Nagkapirang siglo an maagi, an sabi sa sako kan lalaki. May maábot na gyera, pagkatapos, may manggaganang diktador. Sobrang isóg kan diktador na ini, kaya sa nasyon tang Pilipinas an maabot, ididikta sa mga tawo kun ano an saindang magiging tusar.”

“Ano po?” Sabay-sabay nindang hapot.

“Iyo bawal an magpatusar. Kan su haputon ko kun nata s’ya nakasulot nin abitong itum, an simbag n’ya sako, sa maábot, pigmamando sa mga tawo kun ano an dapat nindang isulot!”

“Ano po?” sabay-sabay nindang hapot.

“Aram daw nindo kun ano an pinakamakahahadit manungod sa saiyang kinaban/”

“Bawal po sindang magkanta?” hapot ni Luis.

“Tama, Luis “ sabi kan saiyang Lola. “Sa hiling mo, nata kaya bawal sindang magkanta?”

Dai nakasimbag si Luis.

“Igwa saindong makakasimbag?” Hiniling kan saindang Lola an lambang saro.

Daing suminimbag.

“Kamo mga aki, aram daw nindo an simbag?”

Daing suminimbag.

“Borgy?”

“Dai ko po aram, May.”

Uminulok an Lola ni Luis. “Pagkatapos kan gyera, naging makapangyarihan an diktador. Pero, dakul an namomoot sa katalingkasan, kaya dakul an nagkontra sa saiya. Nin huli ta kontrolado kan diktador an mga diyaryo, TV asin radio, kaipuhan na maghanap nin ibang paagi an mga nagkokontra sa saiya tanganing maipalakop an saindang mga ideya. Asin an pinili nindang paagi? Kanta. Lambang saro na kaiwal kan diktador, may kantang nakatanom sa saindang isip, asin sa kada paghirilingan ninda, nagkakarantahan sinda.”

“Halat muna po, Lola,” sabi ni Luis. “Kun an mga kaiwal kan diktador, tatao magkanta, nata po, dai s’ya tatao? Dai po s’ya nagkokontra sa diktador?”


Duminuko an saiyang Lola. “Noy, an istorya sako kan lalaki, nangyari bágo pa s’ya ipinangaki. Dai na n’ya inabot an panahon na igwa pang nagkokontra sa diktador. Dai na n’ya inabot an panahon na igwa pang tataong magkanta. Sa saiyang ginikanan, dai na nin sonata.”

“Dai nang sonata?” hapot kan sarong pinsan ni Luis.

“Dai nang sonata.” Kuminiri-kiri an saindang Lola. “Kaya kamo, mga makuapo ko, nahahadit ako. Maábot an aldaw na didiktahan kita kun ano an satong tusar. Kun ano an satong bado. Asin mawawara an mga sonata.” Uminabo an saindang Lola. “O, sige, mga makuapo. Bumalik na kamo sa pagkarawat. Salamat sa pagdangog. Salamat ta anion kamo gabos sa sakong selebrasyon.”

Tuminindog na an mga pinsan ni Luis. S’ya na sana an natada sa salog. Mahali na kuta an saiyang Lola kan haputon n’ya ini. “Lola, ano po an pangaran kan lalaki?”

“Jorge, Noy. Jorge.”

“Ano po? E di kun siring…Jorge an pangaran ni Lolo?”

Kiniatan si Luis kan saiyang Lola. Binayaan na s’ya kaini sa sala. Naghohorop-horop.

“O, Luis, nata namungnan ka d’yan?”

Kuminiling si Luis para hanapon an kagsadiri kan boses. An tiyuon niyang si Borgy. “pighorop-horopan ko lang po an istorya ni Lola.”

“Talaga?”Nagngarakngak ini nin makusog. “Dai ka man pakatubod sa mga istorya. Rumdumon mo, istorya man sana an mga ito.”

“Iyo po.”

“O, sige na, maghiling ka na nin TV. O, makikawat sa mga pinsan mo.”

Naglakaw parayo an tiyuon ni Luis. Pigmasidan ini ni Luis, sinigurado n’yang dai ini nakahiling sa saiya. Saka s’ya buminuhat. Dai man s’ya nagduman sa saindang natad para
makikawat sa saiyang mga pinsan. Dai man s’ya nagduman sa atubangan kan TV. Duminuman siya sa kwarto kan saiyang lolo.

An saiyang Lolo na si Jorge.

Haloy naman na dai n’ya nabibisita an kwarto kan saiyang lolo. Gurang na ini, asin may hilang na. Dai na ini nakakahali sa saiyang kwarto, nin huli ta nakakabit an lawas dangan braso niya sa swero asin sa kung ano-anong ikipahe na dai man masabutan ni Luis kun para sain. Basta an aram n’ya naospital an saiyang lolo kan nakaaging taon. Duwang bulan pa sana an nakakalihis kan mag-uli ining dai na nakakalakaw.

An inâ ni Luis an pirming nagbabantay sa saiyang lolo, asin nakigkigon ini kan maglaog si Luis sa kwarto. Tulos ining tuminindog. “Nagkarawat kamo nin taraguan, Noy? Wara ka man nin pinsang nagtatago digdi. Dai pwede, bawal digdi an maribok. Baka maisturbo si lolo mo.” Hinadukan s’ya kaini sa angog, saka itinuro an pinto. “Hilingon mo muna duman sa natad.”

Pinunasan ni Luis an saiyang angog. Soltero na s’ya dapat kuta dai na s’ya hinahadukan kan saiyang inȃ. “Mama, dai man po kami nagkakawat. Gusto ko man sana po mahiling si Lolo.”

Pigmasdan n’ya ini. Sadit, gari man sana munyika sa higdaan.

Tuminukaw giraray an inȃ ni Luis sa monoblock sa kataid kan kama. Pigmasdan n’ya ini. Nagdadakul na an uban kaini. Hinapros kan saiyang inȃ an kamot ni Lolo Jorge. “Ika talagang aki ka. Makangalas. Tolong bulan na an lolo mo digdi, ngunyan ka sana nagbisita. Kuta na, bako digdi sa harong an saiyang kwarto.

“Duwang bulan pa man sana po.”

Hiniling an swero kan inȃ ni Luis. “Ano ito?”

“Duwang bulan pa man sana po si Lolo na yaon igdi sa harong.”

Uminulok an saiyang inȃ. “Duwang bulan pa man sana palan. Tama ka. Mari daw digdi.”

Habo kutang magrani ni Luis, ta aram n’ya na an gigibohon kan saiyang inȃ. Pero namatian n’ya sa boses kaini na grabe an pagmundo, kaya ruminani s’ya.

Kinugos s’ya kaini, hinadukan sa pandok. “Matalion talaga an aki ko. Pasensyahan mo na si Mama, ha Luis? Minsan, dai ko na ngani aram kun anong aldaw na. O, kun aldaw o banggi na. Padabaon ko kaya an saimong lolo.”

“Mama…”

“Dai ka maghadit. Dai man ako maibi.” Uminulok ini liwat, hinapros an pisngi ni Luis. “Dai ka maghali, ha? Digdi ka sana. Ibahan mo kami ni lolo mo.” Itinuro kaini an saro pang monobloc na yaon sa kwarto.

Binuhat ni Luis an tukawan, dinara sa kataid kan saiyang inȃ asin lolo. Silensyo sinda. Pigmamasdan kan ina ni Luis an saiyang lolo. Pigmamasdan man ni Luis an saiyang ina. Pirang minuto an nakalihis, kan may madangog na ribok si Luis. Gari gutom na ayam.

“Mama?”

“Ano ito, Noy? Nakahiling ini liwat sa swero.

“Nagkaon na po kamo?

Dai ini nagsimbag.

“Magkaon na po muna kamo. Ako na muna an mabantay kay Lolo.”

Luway-luway s’yang kinilingan kan saiyang ina. “Ika daw talaga ‘yan, Luis? Bako sabi mo natatakot ka sa kwartong ini?”

“Naghihibi na po an tulak nindo. Kaya ko man po na bantayan si Lolo.” Nagkalag-kalag si Luis sa saiyang palibot. “Makaskas man po kamong magkakan, bakong iyo? Hahadukan kuta liwat si Luis kan saiyang ina, pero pinugulan n’ya ini. “Dai na po, Mama. Puro na baga po lipstick an pandok ko sa kakahadok ninda Tiya.”

“Sige, sige. Bako ka naman palan aki. Dai ka na pwedeng hadukan. Bako ka naman puro kawat. Maboot kang aki, Luis. Maboot kang aki.” Nagluwas na ini.

Solo na sana si Luis. Dai s’yang maginibo. Pighihiling-hiling n’ya an saiyang Lolo. Luway-luway na an pag-itaas asin pagbaba kan daghan kaini. Hiniling n’ya an swero. Maluway an tagdo kan likido sa laog kaini.

Totoo man nanggad an sinabi kan saiyang ina. Takot s’ya sa kwartong ini.

Tuminindog s’ya, naglakaw pasiring sa pinto. Dai s’ya pwedeng bantay sa saiyang lolo.

Kaipuhan n’yang apudon an saiyang ina. Tama si Tiyo n’ya Borgy, dai n’ya dapat tinutubudan an mga istorya kan saiyang lola.

Bako man talaga hali sa maabot an saiyang lolo.

Kapot na ni Luis an doorknob kan madangog n’ya an boses kaini. “Beatriz? Beatriz” Dai kinilingan ni Luis an saiyang lolo.“Wara po si Mama, Lolo. Halat lang po, aapudon ko s’ya–”

“Luis?”

Dai man napugulan ni Luis na humampang liwat sa kama. Panộ naaraman kan saiyang lolo kun siisay an nasa kwarto? Matibayon man ini makabisto kan boses!

“Luis?”

Buminalik si Luis sa monobloc. Kinaputan n’ya an kamot kan saiyang lolo, arog kan ginigibo kan saiyang ina. Mayumhok ini, gari kamot kan sadit na aki ninda Tiyo n’ya Borgy. “Ako man nanggad po, Lolo. Halat lang po, pabalik naman po si Mama.”

“Luis… an sakong—“

“Makuapo, Lolo. Makuapo n’yo po ako.”

“Luis…” Uminabo ini, “Luis… an relo…”

Relo? Nagkalag-kalag si Luis sa bilog na kwarto. Wara s’yang nahiling na relo.

“Wara man pong relo, Lolo. Gusto po nindo, pagbalik ni Mama, aaramon ko po kun anong oras na. Sasabihon ko po sa indo.”

Kuminusog an pag-abo kaini. “Relo…gamiton mo an relo…”

“Relo, Lolo?”

“An maábot…an maábot…” Sa kusog kan pag-abo kaini gari na baga mahulog sa tinutukawan si Luis.

“Lolo?”

Dai ini nagsimbag. Nagpuon magribok an mga makina.

Tuminindog si Luis. Kaipuhan n’yang apudon an saiyang ina!

***

Sa harong ninda Luis binurol an saiyang lolo. Dai naghibi an saiyang ina. Dai man naghibi si Luis. Nakihuron an saiyang Lola na dai pagbukasan an TV mientras piglalamayan ini. Nagtugot an ina ni Luis. Nagtugot man si Luis. Sa ikatolong aldaw kan burol kan saiyang lolo, liwat nahiling ni Luis an saiyang katutúbo na si Marie.

Dati nindang kataid an pamilya ni Marie. Kaeskwela n’ya ini kaito sa elementarya, asin pirming kaiba pag-uli. Pero kan maghayskul, nagbalyu sinda Marie nin istaran na barangay. Ngunyan n’ya sana ini nahiling giraray.

Halipot an buhok kan lola ni Luis, pati an saiyang ina. Sa totoo man nanggad, lalaki o babayi man, halipot an buhok kan mga manungod ni Luis.

Halaba an buhok ni Marie. Abot hanggang iksan ini.

Nagbubukas nin sandiya si Luis kan magrani saiya si Marie. Sa kataraid ninda, puro tsirismisan asin nagngangararakngakan an mga tawo. Mahungit na s’ya kan magtaram an daragita.

“Kumusta na, Luis Lusis?”

Natigalpo si Luis. Pagkatapos nin pirang minuto, daing maisip na tataramon, tinangro n’ya sa katutúbo an kakaunon na kutang sandiya.

“Salâ, salâ ‘yan. Ano ka na? Nalingawan mo na? Dapat an taramon mo, ayos lang Marie Mais.”

“Marie Mais?”

“Marie Mais. Ako.” Kinua kaini an pigtangro na tsitsiriya ni Luis. “Grabe ka, ha? Sarong taon pa sana kitang dai naghilingan…”

Dai nakataram si Luis.

“Ay…” Napaduko si Marie. “Pasensya ka na. Dai ko naisip. Aram ko man na harani ka sa lolo mo. Sige, maenot na ‘ko.” Tuminalikod an babayi. Naglakaw parayo.

Tinipon ni Luis an gabos n’yang kusog asin ginamit ini tanganing makataram liwat an saiyang dila. Suminuriyaw s’ya: “Pumundo ka, aki ka pa.”

Nagtuninong gabos.

Puminundo si Marie. Kuminiling ini, nakamurusot. “Ano klaseng karaw an? D’yan ka na ngani.” Nagpadagos ini sa paglakaw.

Harayo na an katutúbo kan makatipon nin kusog si Luis. Binukod n’ya ini. Sa pagdalagan n’ya, nabunggo n’ya si Tiyo Borgy, nasingkog s’ya kan saiyang inâ, asin kinaipuhan n’yang pumundo nin pirang minuto para dangugon an saro na naman na istorya kan saiyang Lola. Pero sa huri, naabot n’ya si Marie. Nasa atubang na ini kan saindang garahe. Nakatangad sa mga bituon.

Kiniblit ni Luis an daragita. Dai ini nagkiling, pero tuminaram.

“Aram mo? Kasuudma mi pa man sana naaraman. Kaya, ngunyan lang kami nakadigdi. Kun naaraman mi tulos, kan primerong banggi pa sana kan lamay inagda ko na si Papa.” Uminatubang ini saiya. “Narurumduman mo pa kan aki pa kita? Kan makusog pa si lolo mo, nagdidigdi kita sa indo, tapos nag-iistorya s’ya manungod sa ibang planeta, manungod sa mga robot, manungod sa nakaagi dangan sa maábot, pati su mga tawong nagbabaklay sa panahon?”

Nagkiri-kiri si Luis.

“Ano pa baya an nalingawan mo? Nagpuon na ining maghibi. “Bako ka lamang mamundo.”

“Nata ta naghihibi ka? Bako mo man lolo si Lolo.”

“Marauton ka Luis! Marauton ka! Duminalagan ini paluwas sa garahe.

Pighiling s’ya ni Luis, naglakaw ini palibot sa may Volkswagen. Binuksan n’ya an ilaw sa garahe. Saka tuminukaw sa sarong kanto, tinakupan an pandok. Pinalihis ni Luis an pirang minuto. Kan masiguro n’yang dai naman madalagan liwat si Marie, tuminangad s’ya sa mga bituon, saka naglaog sa garahe. Tuminukaw s’ya sa taid kan daragita. Sa atubang ninda an mga lata nin pintura, raot na bisikleta dangan kadakul na kartun na nakapatong-patong.

Sinabayan ni Luis nin paghangos nin hararom an paghibi ni Marie. “Anong pangaran kan eskwelahan mo?” hapot n’ya.

“Dai ka man lamang nagtext,” sabay taram kaini. Pagkatapos: “St. Mary’s College.”

“Wara man akong cellphone. Sa Pasko pa daa ako babakalan ni Mama, pag haralangkaw an grado ko.”

“Namiss taka.”

“Itao mo sako an number mo . Matext tulos ako, pramis.” Kuminagaw sa payo si Luis. “Gusto mo kwaan taka nin sandiya?”

“Mapundo na ako maghibi. Halat lang. Pasensya ka na.”

“Namiss ko man ika.”

“Dai mo na ako pagkwaan. Digdi ka sana.”

“Marie Mais?”

“Ano ito, Luis Lusis?”

“Pighanap ka kaito sako ni Lolo. Kan nasa ospital pa s’ya.”

“Pasensya ka na. Dai ko pa kaya kaito na magbisita liwat sa ospital. Aram mo man sana siguro an nangyari kay Mama.” Sa sarong pitik, puminundo an pagluwas kan mga luha ni Marie.

Tuminango na lang si Luis. Dai n’ya aram kun ano an sasabihon.

“Luis Lusis?”

“Ano ito, Marie Mais?”

“Nata ka nangangako na matext? Sigurado ka na, na haralangkaw an grado mo? E, puro ka man sana kopya kaito sako kan magkaeskwela pa kita.” Nagpuon ining magngarakngak.

“Ano? Ika ngani!” Lalong kuminusog an ngarakngak kaini, daing ibang naginibo si Luis kundi kitikon si Marie.

Tuminindog an daragita para makadulag sa mga guramoy ni Luis. Nagbukudan sinda palibot sa garahe.

Makaskas dumalagan si Marie.

Nadasmag si Luis dangan buminangga sa mga kahon. Buminagsak s’ya sa dagâ asin natakluban kan mga kahon.

“Lusis!”

Dai nakataram si Luis. Nahulugan s’ya kan magabaton na kahon sa daghan. Dai s’yang maginibo kundi iwagayway an saiyang mga braso. Pero dai naghaloy, nahali ni Marie an mga kahon na nagtataklob sa saiya. Tuminukaw si Luis gamit an sarong kartun bilang sandigan. “Makusugon ka man!”

“Ano?”

“Makusugon ka! Makulugon kaya sa daghan an mga kahon na ito. Tapos nabuhat mo sana na gari daing mga laog.”

Luminiod si Marie. “Dai daw ako pag-otiki. Dai man bagang laog an kahon. Magaanon ngani!”

“Kun totoo kwaon mod aw, itao mo sa’ko!” Tinuro ni Luis an kahon.

Pinasipara ini ni Marie dangan nagrani sa kahon. Pasil n’ya ining naalsa dangan inulog sa mga páà ni Luis.

“Aray!” Pagmati ni Luis gari tinukawan an saiyang páà kan saiyang tiyuon na si Borgy. Kulog an dara kan kahon. “Aray, halion mo na!”

“Ay inda ka Luis, puro ka na sana karaw!” Inalsa ni Marie an kahon dangan inilaag sa taid kan lalaki. Tuminukaw naman ini. “Bukasan mo, hilingon mo, warang laog.”

Binukasan ni Luis an kahon. Sarong bagay man sana an laog kaini. Dai s’ya makatubod sa saiyang nahiling. “Kuwaon mo, Marie. Kuwaon mo!”

“Bako mo man ako katabang.” Luminiod si Marie. “Iyo na, tama ka. May laog man nanggad an kahon.”

“Pakikua man tabi!”

“O, sige, total nakihuron ka.” Linuwas ni Marie an laog kan kahon. “Nata ta nagrulungsi ka na? Ano man an makatakot sa relo?”

Bako lang ini basta-basta relo. Bulawan ini, may anom na kamot. Midbid ni Luis an saiyang nahihiling. Kapot ni Marie an relo kan saiyang Lolo Jorge. “Pwedeng…sakuya na?”

“Ha? Baka saimo ini, ta sa indo ining garahe.” Itinao saiya ni Marie an relo. “O, kuwaon mo na.”

Hiniling lang ni Luis an relo sa kamot ni Marie.

“Hoy, ano ka na? Dai ka daw maging wirdo!”

“Luis! Luis!”

“Si Tiyo Borgy!” Tuminindog s’ya. “Itago mo ‘yan, dali!”

Tuminindog naman si Marie. “Ano?”

“Basta!” Namatian ni Luis an magagabat na lakad kan saiyang tiyuon. “Sige na!”

“Sige nang ano?”

“A…panộ po…” Pinuntok ni Luis sa mga mata an saiyang tiyuon. Dai s’ya nin maisip, pero aram n’ya na kun maiwas s’ya nin hiling maduda ini. Habo n’yang mahiling nin iba an relo kan saiyang lolo. Dai n’ya aram kun nata, pero aram n’ya na kaipuhan itago ini!

“O, Marie, nata nakatukaw ka d’yan?

“A…panộ po…”

Duman sana kinilingan ni Luis an katutúbo. Nakatukaw ini sa mga kahon.


“Nag-iistoryahan man sana po kami.”

“Aw iyo?” Tinangro ni Tiyo Borgy an saiyang kamot. “Mari na Nene, pighanap ka na ni Papa mo.”

“A…sige po. Masunod na sana po ako. May sasabihon lang po ako kay Luis.”

Hinapros ni Tiyo Borgy an saiyang tulak. “Sige, sige. Pero dali sana. Baka madagitan ka.” Tuminango ini kay Luis sabay hali sa garahe.

Napatukaw si Luis sa mga kahon. “Maray na sana!” Luway-luway n’yang sinuntok an braso kan saiyang amiga. “Salamat a? Pwede pahiling kan relo?”

“Hay, Luis…” Kagat kan daragita an ngabil kaini. “Pasensya ka na…”

“Marie?”

“Natukawan ko baga…”

Napahigda sa mga kahon si Luis. “Ano? Hala! Baka naraot!”

Tinalpi s’ya sa tulak ni Marie. Nguminarakngak ini. “Ika talaga, dai ka na makarawan. Pumakaray ka ngani kan tukaw, uni na an relo.” Ipinatong ini ni Marie sa ibabaw kan tulak ni Luis.

Magabat ini, malipot. Tuminukaw nin marhay si Luis dangan inilaag an relo sa saiyang palad. Hinurohapros n’ya ini. Mahalnas, gari man sana bágóng floorwax na salóg. Kun sa ibang anggulo, nasasalming kaini an liwanag kan bumbilya sa garahe. Makalibong an ilaw na bulawan.

“Anom na kamot, nata?” Rinani ni Marie an pandok n’ya sa relo. “Ay, maorag o. Nakatago s’ya sa kahon, pero tama an oras. Makusugon siguro an baterya kaini. O bágóng saray pa sana. Nata man kaya nasa kahon ‘yan, Luis?”

“Kay Lolo ini. Sa lolo ko.”

“Talaga? E nata gari ka-hi-tech na marhay? Dakulon pang butones. Baad cellphone ‘yan. Papildita raw?

“Dai!”

“Hagason man ini!” Tuminindog si Marie, pinagpag an pantalon. “D’yan ka na ngani!”

Tuminindog si Luis. “Dai, dai ka maghali! Sorry …” Tinao n’ya an relo. “Ini o…Basta dai mo ipaghulog ha? Kay Lolo kaya ‘yan.”

“Muya ko man sana po na pumildit.” Kinua ni Marie an relo dangan pinagparapildit an butones. “O, uyan na, dai man bagang nagyari. Pasensya na kun parapakilabot ako. Ini na o, kuwaa na.”

Itinangod ini kan daragita sa pandok ni Luis. Kukuwaon na sana n’ya ini kan lalong kuminusog an liwanag, gari baga hali sa relo mismo. Nalakop kaini an bilog na garahe. Nabuta si Luis. Nawaran s’ya nin gabat. Nadangog n’yang suminuriyaw si Marie. Nadangog man n’ya an sadiri n’yang suriyaw.

Buminalik an saiyang paghiling. Kataid si Marie, kapot man liwat kaini an relo. Nakatukaw sinda sa dagâ. Dai na an mga kahon. Dai na an garahe. Dai na an harong ninda Luis. Sa saindang palibot, mahihiling an ginatos na mga babayi asin lalaki. Gabos sinda hanggang iksan an buhok.

This short story is a translation of U Eliserio’s “Maganda ang Hinaharap,” part of his second collection Tungkol sa Aso. Click here to read about his upcoming third collection, Eksamen at iba pang kuwento ng pag-ibig.